Dataset Viewer
doc_id
string | doc_text
string | complex_questions
list | simple_questions
list |
|---|---|---|---|
00806087
|
Teoria humoralna
Patologia humoralna – protonaukowy pogląd, u podstaw którego leżało przekonanie o istnieniu czterech płynów ciała (humorów): krwi, żółci, śluzu (flegmy) i czarnej żółci, które wypełniają ciało, a ich wzajemne stosunki wpływają na zdrowie i temperament. Jeden z głównych nurtów medycyny starożytnej.
Podstawy
Teoria humoralna powstała w szkole medycznej w Knidos. Początkowo wyróżniano jedynie 2 soki ustrojowe: żółć i śluz. Wyróżniano już wtedy pojęcie eukrazji i dyskrazji. Terminy te weszły do użycia również w szkole z Kos, wiązanej z postacią Hippokratesa. Została tam rozwinięta. Liczbę płynów zwiększono do czterech.
Hipoteza o wzajemnym wpływie czterech soków była obecna u Hipokratesa, a została spisana przez jego zięcia i ucznia Polibosa w dziele O naturze człowieka (znanym pod łacińskim tytułem De natura hominis) wchodzącym w skład zbioru Corpus Hippocraticum. W ciągu kilku stuleci dodano do niej kolejne elementy, zwłaszcza związane z ogólną budową świata, reprezentowane w arystotelizmie. Patologia humoralna, odwołując się do uwarunkowań fizjologicznych, zrywała z etiologią odwołującą się do zrządzeń bogów, czyli stała w opozycji do medycyny teurgicznej. Według tej koncepcji ciało ludzkie podlegało prawom obejmującym całą przyrodę, a więc lekarz powinien znać całość natury. Wiązane było to z czwórpodziałem natury, w który wierzono również w innych dziedzinach, na przykład w cyklu pór roku i istnieniu czterech żywiołów, a także czterech (występujących w dwóch parach) podstawowych cech materii: ciepła, zimna, wilgotności i suchości. Najwcześniejsze wersje zakładały raczej dualizm. Związek między fizjologią humoralną a porami roku miał objawiać się w typie wymiotów, które zimą miały być śluzowate (zimne i wilgotne), wiosną krwiste (ciepłe i wilgotne), latem żółciowe (ciepłe i suche), a jesienią czarnożółciowe (zimne i suche). Charakterystyka ta odpowiada warunkom pogodowym klimatu śródziemnomorskiego, lecz cechy te nie znajdują odzwierciedlenia w innych strefach klimatycznych. Ukoronowaniem fizjologii i patologii humoralnej były dzieła rzymskiego lekarza Galena. Mimo że nawiązywał on do różnych szkół filozoficzno-medycznych, przede wszystkim odnowił założenia hipokrateizmu. Opisał on swoją wersję krążenia krwi, która jego zdaniem powstaje w wątrobie, a serce jest jej rezerwuarem i przekaźnikiem. Jego wkład w ukształtowanie wiedzy medycznej okazał się dominujący. Galenowska wizja medycyny pozostawała w średniowieczu najpoważniejszym nurtem medycyny arabskiej i europejskiej, a kolejni uczeni nieco ją modyfikowali, zachowując podstawy. Patologia humoralna była m.in. podstawą medycznych dzieł Awicenny. W średniowieczu nastąpiło dalsze zintegrowanie medycyny humoralnej z pozostałymi protonaukami – astrologią i alchemią. Ponieważ w dużej mierze zajmowały się one duchowością, fizjologia humoralna została główną teorią ówczesnej postaci psychologii i psychiatrii, z teorią czterech humoralnych temperamentów w centrum. Na skutek tego zbliżenia również silniej powiązano medycynę z konceptem żywiołów mikrokosmosu i makrokosmosu oraz znakami zodiaku, które w późnym średniowieczu i renesansie wiązano z częściami ciała, co miało wpływ również na szczegóły terapii humoralnej. Koncepcja humoralna zasadniczo zakładała zwalczanie choroby substancją przeciwstawną, jednak w związku z przekonaniem alchemików o istnieniu kwintesencji, piątego najważniejszego żywiołu, kamienia filozoficznego, próbowali oni również uzyskać tzw. eliksir, który miał wyrównywać proporcje płynów ciała niezależnie od aktualnego stanu, czyli być panaceum. Uniwersalną terapią miało być również czyszczenie płynów przez lewatywę. W czasach nowożytnych patologia humoralna zaczęła być podważana przez jatrochemików z Paracelsusem na czele. Z kolei inni lekarze, np. Jean Fernel, nadal ją rozwijali, przekształcając we współczesną fizjologię. Pewne jej elementy funkcjonowały więc nadal i medycyna humoralna była traktowana jako podstawa medycyny akademickiej jeszcze w XVIII w., choć już od XVII w. dominowała jatrochemia i jatromechanika, a rolę płynów ustrojowych, zwłaszcza pod wpływem Williama Harveya i Kartezjusza, zaczęto postrzegać inaczej. Pojęcia wywodzące się z teorii humoralnej w psychiatrii i psychologii akademickiej funkcjonowały do drugiej połowy XIX w., a kontynuacją typologii humoralnej temperamentów jest teoria konstytucjonalna Kretschmera.
Równowaga i dyskrazja
Etiologia
Zgodnie z teorią humoralną zdrowie zapewniane było przez odpowiednie wyważenie wpływu płynów (eukrazja), podczas gdy zaburzenie równowagi (dyskrazja) prowadziło do chorób. Według szkoły z Kos z Hipokratesem na czele nie tyle istniały konkretne choroby, ile należało leczyć nierównowagę w całym ciele, podczas gdy według szkoły z Knidos (założonej przez Euryphona) nierównowaga soków miała różnoraki charakter, typowy dla poszczególnych narządów i należało wyróżniać konkretne jednostki chorobowe. Poszczególne soki miały swoje miejsce w organizmie: krew w sercu, śluz w mózgu, czarna żółć w śledzionie, a żółta żółć w wątrobie. Równowaga humorów wynikała z właściwej pracy tych narządów. W takim układzie serce było uważane za narząd, którego funkcją jest rozgrzewanie ciała (skądinąd potrzebne do trawienia, utożsamianego wówczas z gotowaniem), podczas gdy mózg – za chłodzenie. Nadmiar płynów był wydalany w postaci wydzielin (sekrecji), a u zwierząt do tego niezdolnych, zamieniany był w łuski lub pióra. Uważano również, że u poszczególnych ludzi proporcje nie muszą być idealnie wyważone, lecz niektóre humory z natury przeważają. Tę część teorii również rozwinął Galen. Według niego temperament to trwała cecha konstytucyjna człowieka wynikająca z ustalonej proporcji mieszaniny płynów, która może przybrać jeden z czterech typów, w zależności od przewagi jednego płynu nad innymi: sangwiniczny – przewaga krwi, choleryczny – przewaga żółci, flegmatyczny – przewaga śluzu, melancholiczny – przewaga czarnej żółci. W średniowieczu przesunięto akcenty z somatycznego na psychiczny wymiar temperamentów.
Tę równowagę płynów (dynamiczną, zarówno ilościową, jak i jakościową) określano mianem eukrazji (εὐκρασία) bądź po prostu krazji. Uznawano ją za stan fizjologiczny. Jeśli więc wszystkie płyny występują w odpowiednim stosunkach, tworzą one relatywnie trwałą mieszaninę, na określenie której używano słowa temperament. Przewaga jednego z płynów w obrębie tej równowagi będzie więc określać typ konstytucjonalny. Typy takie wyróżniono 4, stosownie do liczby humorów:
Z kolei nierównowaga płynów to inaczej dyskrazja (δυσκρασία) Stan taki wywoływał choroby, wedle hipokratyków rozwijające się zwykle czteroetapowo. Najpierw równowaga humorów musiała ulec zaburzeniu, co objawiało się apepsią (niewłaściwym trawieniem). Dalej dochodzi do ilościowych i jakościowych zmian humoru wiązanego z aktualną chorobą. Etap ten określano słowem pepasmos, czyli gotowania. Następnie nadmiar płynu zbierał się gdzieś w obrębie organizmu, co zwano apóstasis, czyli oddzielaniem, wyodrębnieniem się, czy też przemieszczał, co z kolei nazywano metástasis. Preferowano jednak ten pierwszy przebieg jako mniej szkodliwy. Następnie choroba wchodziła w najważniejszy z jej etapów: krisis. Mogło w jego przebiegu dojść do zaostrzenia objawów bądź też do ich złagodzenia. Na tym etapie schorzenie mogło również przeistoczyć się w inne. Korzystnym zejściem było natomiast jego ustąpienie. Kryzysy mogły się powtarzać, co określano jako nawrót (hypostrophé), mógł też wystąpić tylko jeden, o którym następowało rozwiązanie (lýsis).
Niektóre z nazw chorób nawiązują do patologii humoralnej – katar ma źródłosłów w greckich słowach kata (‘w dół’) i rhein (‘płynąć’), a od przepływu swoją nazwę wziął również reumatyzm.
Diagnostyka i terapeutyka
Patologia humoralna odwoływała się do swoich założeń zarówno w diagnostyce, jak i terapeutyce. Związek objawów takich jak żółtaczka czy katar z nadmiarem danego płynu (odpowiednio – żółci i flegmy) jest intuicyjny. Uważano wówczas, że śluz wypływający z nosa pochodzi z mózgu, a mała ilość moczu wydzielana podczas gorączki świadczy o niedoborze wilgoci. Pewnym odzwierciedleniem kompozycji płynów ciała miał być skład moczu (uryny), którego badanie (urynoskopia) cech takich jak barwa, mętność, zapach i smak stały się stałym elementem diagnostyki. Z kolei konsekwencją terapeutyczną uznania, że nadmiar lub zepsucie danego płynu jest przyczyną choroby, było leczenie polegające na wyprowadzaniu z ciała tegoż metodami takimi, jak: puszczanie krwi, przeczyszczenie, wywołanie wymiotów, wypocenie itp. Z kolei niedobór płynów miał być leczony podawaniem środków ściągających, przy czym część z tych praktyk miała również inne podłoże teoretyczne, gdyż oprócz medycyny humoralnej rozwijały się szkoły nawiązujące do atomizmu lub innych wizji świata i organizmu (np. szkoła metodyków i pneumatyków), a wybitni lekarze, np. Galen lub Awicenna, często czerpali z różnych tradycji.
Dietetyka
Ze względu na umocowanie w ówczesnym obrazie świata, według teorii humoralnej do utrzymania właściwych proporcji cech organizmu (zapewnianych przez płyny ustrojowe) konieczne było dostarczanie mu pożywienia o odpowiednich proporcjach nośników tych samych cech. W ten sposób rozwinęła się dietetyka. Przykładowo, według dzieła O sposobie życia ((łac.) De victu), owies jest pokarmem chłodnym i wilgotnym, działając tak na proporcje soków ciała, podczas gdy miód działa osuszająco i rozgrzewająco. Ponieważ zaś woda jest wilgotna, miód nią rozcieńczony miał działać nawilżająco i dobrze działać na osoby o konstytucji żółciowej (ciepłe i suche), za to powodować zatwardzenie u osób o typie śluzowym. Początkowe, intuicyjne przyporządkowanie cech pokarmu zostało sformalizowane przez Galena. Poszczególnym chorobom przypisał on wartości liczbowe i analogicznie przypisał punktację pokarmom i lekom (np. opium według niego znajduje się na czwartym stopniu zimna). W związku z tym chorobę o danej liczbie punktów jednej z cech należało leczyć dietą o odpowiedniej punktacji cechy przeciwnej. Na przestrzeni wieków rozwijano ten system, dodając do niego kolejne elementy. Przykładowo, po odkryciu tytoniu hiszpański lekarz Nicolás Monardes przypisał mu cechy „ciepły i suchy”, czego konsekwencją było stosowanie go w leczeniu chorób uznawanych za skutek nadmiaru zimna i wilgoci, np. astmy.
Wpływ na kulturę popularną
Cztery temperamenty (zgodnie ze wskazówkami zegara, od górnej prawej ilustracji) choleryk, melancholik, sangwinik, flegmatyk. Ilustracje z Fizjonomicznych fragmentów dla zwiększenia znajomości ludzi i miłości do nich (1778) – dzieła Johanna Kaspara Lavatera, teologa, zwolennika fizjonomiki. W tych czasach nauka o czterech temperamentach była już tylko echem fizjologii humoralnej.
Dwutysiącletni okres dominacji w medycynie akademickiej wpłynął na przeniknięcie jej elementów do medycyny ludowej i alternatywnej. W niektórych współczesnych nurtach medycyny niekonwencjonalnej koncepcje fizjologii humoralnej wiązane są z analogicznymi koncepcjami medycyny tybetańskiej, indyjskiej i chińskiej, w których również występują odwołania do zaburzenia równowagi między żywiołami (np. yin i yang), a pewne praktyki z tejże medycyny są włączane do obecnych terapii. Przy czym, wbrew założeniom antycznej medycyny humoralnej, której podstawą jest zasada alopatii, w medycynie alternatywnej praktyki te są wiązane z homeopatią, a zwłaszcza homotoksykologią.
Wywodząca się z fizjologii humoralnej koncepcja czterech temperamentów utrzymywała się w nauce przez stulecia, w różnych wersjach przez ponad tysiąc lat. Nazwy „humory” i „humor” z czasem oderwały się od swojego pierwotnego znaczenia i nastąpiło przesunięcie semantyczne na rzecz nastroju i stanu umysłu, a ostatecznie – rodzaju komizmu (patrz: humor). W tzw. psychologii popularnej również wciąż funkcjonuje koncepcja czterech typów osobowości o nazwach wywodzących się od nazw czterech płynów ciała. Również niektóre frazeologizmy dotyczące nastroju mogą mieć podłoże w wiązaniu go z płynami ciała (zwłaszcza krwi i żółci) oraz stanem organów je wydzielających (np. wątroby). Do kultury trwale weszły również pojęcia takie jak melancholia i spleen odwołujące się do oryginalnych nazw czarnej żółci i jej rzekomego źródła – śledziony, czy przymiotniki „choleryczny” i „flegmatyczny”.
|
[
{
"question_id": "11521451",
"question_type": "Confirmation_com",
"question": "Czy teoria humoralna została sformułowana w ostatecznej wersji w szkole w Knidos?",
"answer": " Nie.",
"span": [
0,
16
],
"reasoning_pattern": "Events Chronogoly"
}
] |
[
{
"question_id": "11558351",
"question_type": "Factoid_sim",
"question": "Gdzie powstała teoria humoralna?",
"answer": "Teoria humoralna powstała w szkole w Knidos.",
"span": [
373,
381
]
},
{
"question_id": "11558352",
"question_type": "Factoid_cont",
"question": "Gdzie została rozwinięta teoria humoralna?",
"answer": "Teoria humoralna została rozwinięta w szkole z Kos.",
"span": [
542,
545
]
}
] |
00807164
|
Literatura faktu
Literatura faktu (ang. non-fiction) – formy literackie, które przedstawiają autentyczne postacie i wydarzenia, jak np. reportaż (relacja, raport), dziennik, pamiętnik (wspomnienia), biografia, wywiad, według niektórych klasyfikacji również felieton i publicystyczny esej.
Celem powstania i publikowania tego rodzaju utworów jest przedstawienie wiarygodnej relacji, opartej na wydarzeniach, faktach i zebranych materiałach. Literatura faktu nie jest synonimem literatury fachowej, ale nie należy też do beletrystyki. Ma przede wszystkim charakter dokumentarny, zwykle jest jednak częściowo beletryzowana. Z powieści czerpie techniki narracji i beletryzacji zdarzeń, z tekstami fachowymi zaś łączy ją rzeczowość i informatywność. Niektóre utwory literatury faktu, ze względu na walory literackie i moralne, zaliczają się do literatury pięknej.
Termin ten pojawił się na początku XX wieku jako hasło programowe, żądające od literatury odrzucenia fikcji i zwrócenia się ku dokumentowaniu rzeczywistości. Nazwa „literatura faktu” pojawiła się w polskiej terminologii na przełomie lat 20. i 30.
|
[
{
"question_id": "11560132",
"question_type": "Confirmation_com",
"question": "Czy formy literackie przedstawiające autentyczne postacie i wydarzenia należą do beletrystyki?",
"answer": "Nie.",
"span": [
0,
17
],
"reasoning_pattern": "Substitution"
}
] |
[
{
"question_id": "11560163",
"question_type": "Factoid_sim",
"question": "Jak nazywamy formy literackie przedstawiające autentyczne postacie i wydarzenia?",
"answer": "Formy literackie przedstawiające autentyczne postacie i wydarzenia nazywamy literaturą faktu.",
"span": [
0,
16
]
},
{
"question_id": "11560185",
"question_type": "Descriptive_sim",
"question": "Czym jest literatura faktu?",
"answer": "Literatura faktu jest formą literacką, która przedstawia autentyczne postacie i wydarzenia.",
"span": [
18,
128
]
},
{
"question_id": "11560173",
"question_type": "Confirmation_sim",
"question": "Czy literatura faktu jest beletrystyką?",
"answer": "Nie.",
"span": [
442,
534
]
}
] |
00806099
|
System rezerw cząstkowych
System rezerw cząstkowych – system monetarny, w którym występują dwa rodzaje pieniądza: pierwszy rodzaj to pieniądz emitowany przez bank centralny (pieniądz bazowy, wielkiej mocy), drugi rodzaj to kreowany przez banki komercyjne w postaci kredytu, którego podstawą są depozyty (na żądanie) złożone przez ludzi zdecydowanych oszczędzać część ich bieżących dochodów.
Banki komercyjne, przyjmując depozyty od klientów, nie przechowują ich w pełni (w stu procentach) w swoich zasobach – część tych depozytów traktują jako rezerwy gotówki, a część przeznaczają na udzielanie kredytów (patrz kreacja pieniądza, mnożnik kreacji pieniądza). Dlatego mówimy o rezerwie cząstkowej (mniejszej niż sto procent).
Bankowość oparta na rezerwie cząstkowej jest obecnie normą w bankowości we wszystkich krajach na całym świecie.
Parametry systemu rezerw cząstkowych
Podstawowymi parametrami omawianego systemu są stopy rezerwy obowiązkowej oraz stopy procentowe banku centralnego. Parametry te są ustalane arbitralnie przez grono osób do tego powołanych (w Polsce jest to Rada Polityki Pieniężnej).
Zasada działania systemu rezerw cząstkowych
Na początku rozwoju systemu bankowego (w późnym średniowieczu) sposób prowadzenia działalności bankowej różnił się zasadniczo od bankowości współczesnej. Działalność dawnych banków opierała się na dwóch zasadach. Po pierwsze, bank przyjmował depozyty na żądanie. Klient przynosił do banku złote monety, a bank deponował je w skarbcu i zapewniał klienta, że w każdej chwili będzie mógł zdeponowane środki podjąć. Bank działał zatem jak magazyn pobierający za taki bezpieczny depozyt odpowiednią opłatę. Banki przyjmowały również depozyty terminowe. Klient przynosił do banku swoje oszczędności, zostawiał je na przykład na okres roku, a bank zapewniał go, że za rok będzie mógł odebrać zdeponowane środki powiększone o wcześniej ustalony procent. Na czas trwania takiego depozytu deponent zrzekał się praw do środków złożonych w banku. Pieniądze uzyskane z depozytów terminowych oraz zysk wypracowany z depozytów na żądanie bank przeznaczał na kredyty. Za pożyczanie innym własnych środków bank pobierał odpowiednią opłatę (oprocentowanie). Różnica między oprocentowaniem kredytu i depozytu terminowego stawała się zyskiem (prowizją) banku za prowadzenie działalności pośredniczącej w zamianie oszczędności (depozyty terminowe) na inwestycje (kredyty). System taki nazywano systemem rezerwy pełnej, bowiem pieniądze zgromadzone na depozytach na żądanie w 100% znajdowały się w skarbcu banku, a bank był w stanie w każdej chwili uregulować wszystkie swoje zobowiązania. Aby być rentownym musiał spełnić takie same warunki jak każde inne przedsiębiorstwo. Co ważne, w systemie takim nie zachodzi proces kreacji pieniądza bankowego (bezgotówkowego), czyli działalność kredytowa nie powoduje inflacji.
Jednakże bardzo szybko ci „pierwotni” bankierzy doszli do wniosku, że jest bardzo mało prawdopodobne, by wszyscy depozytariusze oddający pieniądze do banku na żądanie przyszli w krótkim czasie i zażądali wydania im zdeponowanych pieniędzy. Doszli oni do wniosku, że przynajmniej część z tych pieniędzy może służyć im do udzielania kredytów. Od tego momentu możemy mówić o istnieniu systemu opartego na rezerwie cząstkowej. Wraz z istnieniem banków o rezerwie cząstkowej pojawiło się zagrożenie paniki bankowej (runu na bank).
Obecnie wszystkie banki komercyjne udzielają kredytów opartych na depozytach na żądanie i współtworzą system oparty na rezerwie cząstkowej.
W Stanach Zjednoczonych jeszcze na początku XIX wieku rezerwy gotówkowe w banku sięgały 60–70%, jednakże już na przełomie XIX i XX wieku rezerwy te spadły do ok. 20%, a przez niemalże cały XX wiek były poniżej 10%. Banki z jednej strony uległy pokusie zarabiania „łatwego” pieniądza, a z drugiej był to na nich „wymuszane”, bo gdy utrzymywały wysokie rezerwy gotówkowe, to przegrywały w konkurencji z bankami o niskich rezerwach. Konsekwencją były krótkotrwałe zyski, ale także coraz częstsze bankructwa (w długim okresie) ze względu na występujące runy na banki (paniki bankowe). Coraz większa liczba bankructw sprzyjała powstaniu banku centralnego (co w przypadku Stanów Zjednoczonych dokonało się w grudniu 1913 roku), który miał być gwarantem stabilności systemu bankowego poprzez zapewnienie płynności (bank centralny pełni rolę pożyczkodawcy ostatniej instancji). Wiek XX to „złoty okres” bankowości opartej na rezerwach cząstkowych.
Banki komercyjne zazwyczaj odprowadzają rezerwy obowiązkowe od zgromadzonych środków do banku centralnego. Operacja ta zmniejsza ich płynność, ale równocześnie zwiększa bezpieczeństwo środków zdeponowanych w bankach. Jeśli bank ma klientów na kredyty, ale ma za mało środków, by je udzielić, to brakujące środki może np. pożyczyć w innych bankach lub wyemitować obligacje. Poprzez zmianę stóp rezerwy obowiązkowej i stóp procentowych bank centralny ma wpływ na rynkowe stopy procentowe. Rynkowe stopy procentowe wpływają pośrednio na poziom zadłużenia w bankach poprzez zmiany kosztu kredytu.
Wpływ systemu rezerw obowiązkowych na proces kreacji pieniądza
Banki komercyjne oferując rachunki rozliczeniowe mają zdolność emisji pieniądza bezgotówkowego – w literaturze przedmiotu określanej jako proces kreacji pieniądza bezgotówkowego. Pieniądz bezgotówkowy występuje w gospodarce w postaci zapisów na kontach bankowych. Emitują go banki komercyjne, głównie w formie udzielania kredytów bankowych swoim klientom – bez naruszania monopolu emisyjnego banku centralnego. Pieniądz ten jest traktowany, w teorii i w praktyce, tak jak gotówka.
|
[
{
"question_id": "11521448",
"question_type": "Confirmation_com",
"question": "Czy w średniowiecznym systemie bankowym istniało ryzyko paniki bankowej?",
"answer": "Nie.",
"span": [
0,
25
],
"reasoning_pattern": "Information Overlap"
}
] |
[
{
"question_id": "11558438",
"question_type": "Factoid_cont",
"question": "Jaki system bankowy obowiązywał w średniowieczu?",
"answer": "W średniowieczu obowiązywał system rezerwy pełnej.",
"span": [
2429,
2452
]
},
{
"question_id": "11559820",
"question_type": "Factoid_sim",
"question": "Z jakim systemem bankowym wiąże się zagrożenie paniki bankowej?",
"answer": "Zagrożenie paniki bankowej wiąże się z systemem banków o rezerwie cząstkowej.",
"span": [
676,
697
]
}
] |
00807201
|
Flora cognita…? Rośliny w świecie algorytmów i botanicy ze smartfonami
Czy smartfony zastąpią wkrótce atlasy botaniczne? Czego możemy nauczyć się o otaczającej nas przyrodzie z telefonem w ręku? Jak robiąc zdjęcia chwastów pomagamy naukowcom? Na te właśnie pytania staraliśmy się odpowiedzieć w słoneczny październikowy weekend, eksplorując przestrzeń miejską Katowic w poszukiwaniu naszych dzikich i niepokornych roślinnych sąsiadów.
Dziko rosnąca miejska flora to fascynująca przestrzeń badawcza. Mówi nam wiele nie tylko o królestwie roślin, ich sposobach życia i mechanizmach przystosowawczych, ale także o nas samych. Wypychamy naszych nieludzkich współmieszkańców na peryferia i do rezerwatów miejskiej zieleni – do parków i na skwery, a oni mimo wszystko wracają i urządzają się od nowa w szczelinach chodników, na murach, poboczach dróg czy przy śmietnikach. Żeby się czegoś o nich dowiedzieć, możemy skorzystać z szeregu aplikacji mobilnych, które wydają się dziś rzucać poważne wyzwanie tradycyjnym bazom wiedzy botanicznej. Są wśród nich projekty komercyjne, ale są także ambitne, zakrojone na naprawdę dużą skalę, otwarte projekty naukowe, których współtwórcami stają się zwykli obywatele wyposażeni w smartfony.
Nauka obywatelska (citizen science), to zjawisko, które w ostatnich kilkunastu latach nabiera coraz większego znaczenia, szczególnie w obszarze nauk przyrodniczych i społecznych.
Jest to oddolny ruch, często powiązany jednak z instytucjami naukowymi, think tankami czy konsorcjami naukowymi, który ma na celu wytwarzanie wiedzy przez osoby niezwiązane zawodowo ze światem nauki. Większość inicjatyw tego typu ma również wartość samokształceniową (self-education), motywując uczestników do poznawania przyrody oraz własnego najbliższego otoczenia, a także dając im możliwość lepszego zrozumienia tego, na czym polegają badania naukowe.
Badacze z Laboratorium Ornitologii Uniwersytetu Cornella regularnie korzystają z danych zebranych przez osoby niebędące naukowcami. Zwracają oni uwagę na fakt, że nauka obywatelska umożliwia włączanie ludzi w proces zbierania dużych ilości danych z bardzo różnych miejsc na świecie w długich przedziałach czasowych, co daje możliwość dokładnego śledzenia zachodzących w przyrodzie zmian. Pomaga to w badaniu bardziej ogólnych zależności i wzorców, które mogą ujawniać się w perspektywie dekad po przeanalizowaniu odpowiednio dużej ilości danych z wielu geograficznie rozproszonych lokalizacji. Projekty oparte o wolontaryjne zbieranie i udostępnianie informacji obejmują zjawiska w skali kraju, kontynentu czy nawet całego globu. Zgromadzone dane można analizować w celu wyjaśnienia trendów populacyjnych, zmian zasięgu zjawisk czy zmian fenologicznych (występujących periodycznie). Ich wyniki publikowane są dziś w literaturze naukowej i wykorzystywane do podejmowania decyzji związanych z zarządzaniem określonymi obszarami.
Użytecznymi narzędziami wspomagającymi naukę obywatelską są także wspomniane na wstępie aplikacje do rozpoznawania roślin, które na swoich smartfonach instalują codziennie setki osób na całym świecie, najczęściej bez większej świadomości tego, do czego posłużą zebrane dane. Wśród najpopularniejszych można wymienić PlantSnap (> 10 mln pobrań w serwisie Google Play), PlantNet (> 10 mln), Flora Incognita (> 1 mln) czy INaturalist (> 1 mln). Korzystając z aplikacji rozpoznających rośliny, ich użytkownicy nie tylko nabywają wiedzę o lokalnych gatunkach roślin, ale generują także ogromne ilości danych czaso-przestrzennych, które wykorzystują później do swoich własnych celów twórcy tych narzędzi.
Większość aplikacji prosi użytkownika o udostępnienie lokalizacji, dzięki czemu rozpoznany i oznaczony gatunek zostaje automatycznie przypisany do określonego (bardzo precyzyjnie zdefiniowanego) stanowiska. Po zarejestrowaniu się w aplikacji możemy odnalezione rośliny dodawać do własnych kolekcji, a także mapować je w przestrzeni, tworząc historię odwiedzonych miejsc. W wielu narzędziach możliwe jest też tworzenie kolektywów poszukiwaczy roślin lub zespołów eksplorujących określony obszar. W ten sposób w 2020 roku w ramach Akademii Zielonej Ochoty w Warszawie, z pomocą aplikacji INaturalist, przeprowadzono badanie bioróżnorodności w bezpośrednim otoczeniu wierzby kruchej – wiekowego drzewa znajdującego się w Parku Arkadia.
Identyfikacja gatunków w większości aplikacji odbywa się za pomocą algorytmu automatycznego rozpoznawania obrazu, któremu możemy jednak nieco pomóc – na przykład dookreślając sfotografowaną część rośliny (kwiat, liść, cała roślina), jak to się dzieje we Flora Incognita, czy doprecyzowując obszar geograficzny, w którym poczyniliśmy naszą botaniczną obserwację, jak ma to miejsce w PlantNet. Po wyświetleniu wyników aplikacja kieruje zazwyczaj użytkownika do dodatkowych informacji o danej roślinie – może to być baza własna lub zewnętrzne źródło internetowe. Narzędzia wyświetlają także gatunki pokrewne, podają alternatywy lub procentowy stopień zbieżności wykonanego przez nas zdjęcia z tymi, które znajdują się w ich repozytoriach. To jednak użytkownik decyduje ostatecznie czy rozpoznanie dokonane przez aplikację jest trafne, i to on dodaje lub usuwa je ze swojego konta.
Intuicyjność i szybkość działania aplikacji do rozpoznawania roślin oraz ich często perswazyjne opisy (“PlantSnap potrafi aktualnie rozpoznać 90% wszystkich znanych gatunków roślin i drzew, które stanowią większość gatunków, jakie spotkasz w niemal każdym kraju na Ziemi!”) sprawiają wrażenie, iż mogą one już w najbliższej przyszłości zastąpić botaników. Czy już dziś możemy w pełni zaufać aplikacjom do identyfikacji roślin? Czy algorytmy rozpoznawania flory są wystarczająco dokładne? Co się dzieje ze zgromadzonymi przez nas obserwacjami? Gdzie trafiają i kto z nich korzysta?
Na te i wiele innych pytań, związanych z uczeniem się botaniki z telefonem w ręce, staraliśmy się odpowiedzieć podczas warsztatów Flora Cognita…? Roślinni sąsiedzi w epoce smartfonów, które odbyły się w Medialabie. Podczas warsztatów postawiliśmy sobie konkretny cel.
Chcieliśmy dowiedzieć się jak najwięcej o bardzo specyficznej florze Katowic, która została ukształtowana zarówno przez urbanizację, jak i rozwój przemysłu i górnictwa. W największym mieście aglomeracji śląskiej znajdujemy przede wszystkim dzikie gatunki synantropijne. Są to rośliny, które nauczyły się żyć w sąsiedztwie człowieka i rozwijać w niesprzyjających miejskich warunkach.
W słoneczny, mocno jesienny październikowy dzień, ruszyliśmy ze smartfonami w teren na poszukiwanie tych zwinnych i wytrzymałych organizmów. W tle roślinnych poszukiwań pozostawała jednak cały czas wątpliwość, czy wybrane aplikacje rzeczywiście okażą się efektywne i wystarczająco precyzyjne, i czy będą mogły konkurować z atlasami botanicznymi i tradycyjnymi kluczami do rozpoznawania roślin? Podczas warsztatów posłużyliśmy się trzema narzędziami: Flora Incognita, PlantNet i PlantSnap.
Czy narzędzia te pomogły nam zrozumieć nasze otoczenie? Czy żeby się nimi posługiwać, musieliśmy jednak wyposażyć się w pewną wcześniejszą wiedzę? Komu pomogliśmy, karmiąc aplikacje naszymi zdjęciami? Należy zauważyć, że efektywność działania wybranych narzędzi okazała się relatywnie wysoka, choć zdarzały się też przypadki, w których poszczególne aplikacje dawały różne wyniki identyfikacji tej samej rośliny lub otrzymane odpowiedzi były niekonkluzywne. Bardziej skuteczne okazały się projekty w pewnym sensie lokalne – niemiecka Flora Incognita i francuski PlantNet, skoncentrowane na szacie roślinnej Europy Zachodniej i Centralnej, mniej zaś amerykański i rozwijany globalnie Plant Snap.
Trudno po kilku godzinach spędzonych na warsztatach wyciągnąć bardziej kompleksowe wnioski porównawcze co do skuteczności testowanych aplikacji. Wszyscy zgodziliśmy się jednak, że poziom zaufania, jaki możemy w nich pokładać, to poziom rozpoznania rodzaju, do którego należy dana roślina, nie natomiast konkretnej nazwy gatunkowej. Jako przykład możemy podać kwitnącą późnym latem i jesienią nawłoć (rodzaj: Solidago), której w Polsce mamy trzy gatunki: nawłoć pospolitą (Solidago virgaurea), nawłoć późną (Solidago gigantea) i nawłoć kanadyjską (Solidago canadensis). Dwa ostatnie gatunki są do siebie niezwykle podobne i bardzo łatwo tu o pomyłkę, zwłaszcza gdy aplikacja podpowiada obie możliwości i podaje zbliżony stopień prawdopodobieństwa.
Podobny problem dotyczy roślin, które obserwujemy przed lub po okresie wegetacyjnym i nie posiadają już one charakterystycznych kwiatów lub owoców. Wątpliwości pojawiają się też czasem, gdy fotografujemy chory lub zniszczony przez szkodniki okaz rośliny. W wielu wypadkach konieczne może okazać się wykonywanie serii różnych ujęć tej samej rośliny i kilkukrotne porównanie rezultatów albo sprawdzenie wyników zwróconych przez różne aplikacje. Korzystanie z tych narzędzi posiada więc pewien próg wejścia (wiedzy początkowej użytkownika), który jest niezbędny, by dokonać weryfikacji otrzymanych wyników. Mogą one jednak z powodzeniem nakierowywać nas na zawężony zbiór możliwych odpowiedzi (walor eliminacyjny), które warto następnie zweryfikować w oparciu o publikacje botaniczne.
Uczestnicy warsztatów wydawali się raczej pogodzeni z tym, że aplikacje pobrały ich dane lokalizacyjne oraz wzbogaciły swoje bazy o poczynione przez nich obserwacje. Gdy codziennie powierzamy nasze dane osobom i podmiotom trzecim, udzielenie dostępu do geolokalizacji czy obiektywu smartfona staje się standardową procedurą, którą rzadko poddajemy refleksji. W przypadku aplikacji do rozpoznawania roślin istotne wydaje mi się jednak podkreślenie ich nie do końca jednakowego statusu.
Flora Incognita to projekt rozwijany i stale monitorowany przez niemieckie środowisko naukowe (powstał na Uniwersytecie Technicznym w Ilmenau pod patronatem Instytut Maxa Plancka), PlantNet został zainicjowany przez francuską fundację Agropolis w celu wspierania badań naukowych nad bioróżnorodnością, natomiast PlantSnap to aplikacja komercyjna. Wybierając cyfrowe narzędzie do identyfikacji otaczającej nas flory warto więc sprawdzić, czy rzeczywiście bierzemy udział w projekcie citizen science czy raczej commercial research. Warto też ocenić, w jakim kierunku dany projekt będzie się rozwijał w przyszłości – czy wykorzystany zostanie do prowadzenia otwartych badań czy sprzedawania usług komercyjnych.
|
[
{
"question_id": "11696412",
"question_type": "Confirmation_com",
"question": "Czy za pomocą aplikacji komercyjnej można precyzyjniej identyfikować rośliny na terenie Katowic niż za pomocą aplikacji przygotowanej przez ośrodek naukowy?",
"answer": "Nie.",
"span": [
0,
70
],
"reasoning_pattern": "Comparison"
}
] |
[
{
"question_id": "11696413",
"question_type": "Confirmation_cont",
"question": "Czy aplikacja Plant Snap pozwoliła identyfikować roślinność Katowic precyzyjniej niż pozostałe wykorzystane aplikacje?",
"answer": "Nie.",
"span": [
7389,
7625
]
},
{
"question_id": "11696414",
"question_type": "Confirmation_sim",
"question": "Czy Flora Incognita to aplikacja przygotowana przez ośrodek naukowy?",
"answer": "Tak.",
"span": [
9644,
9824
]
},
{
"question_id": "11696415",
"question_type": "Confirmation_sim",
"question": "Czy PlantNet to aplikacja przygotowana przez ośrodek naukowy?",
"answer": "Tak.",
"span": [
9825,
9945
]
},
{
"question_id": "11696416",
"question_type": "Confirmation_sim",
"question": "Czy Plant Snap to aplikacja komercyjna?",
"answer": "Tak.",
"span": [
9946,
9990
]
}
] |
00807174
|
Arthur Conan Doyle
Arthur Ignatius Conan Doyle (ur. 22 maja 1859 w Edynburgu, zm. 7 lipca 1930 w Crowborough) – szkocki pisarz, lekarz, wolnomularz, spirytysta, czołowy przedstawiciel nurtu powieści detektywistycznych, w których głównym bohaterem jest Sherlock Holmes.
Życiorys
Doyle pochodził ze spauperyzowanej arystokratycznej rodziny. Jego ojciec, alkoholik i narkoman, znęcał się nad dziećmi i żoną. Matka Arthura dorabiała jako praczka, by wyżywić rodzinę. Ukończył studia medyczne w Edynburgu i do 1890 prowadził praktykę lekarską. Później zajął się wyłącznie pisarstwem. Oprócz utworów kryminalnych pisał również powieści historyczne, fantastyczno-naukowe, sensacyjne i książki niebeletrystyczne. Oprócz pisarstwa, zajmował się spirytyzmem (patrz niżej) oraz badaniem historii starożytnych Greków. Do jego najważniejszych dzieł należą: Pies Baskerville’ów, Studium w szkarłacie oraz wielokrotnie ekranizowana powieść Zaginiony świat, w której wykreował postać ekscentrycznego naukowca George’a Challengera. Na jego dorobek składają się także próby poetyckie oraz kilka opowieści grozy i strachu, utrzymanych w stylistyce i ortografii XIX-wiecznych romansów gotyckich, prozy Edgara Allana Poego czy Ambrose Bierce'a. Był uczestnikiem II wojny brytyjsko-afgańskiej, podobnie jak jeden z jego bohaterów – doktor John Watson. Z tego względu wielu czytelników upatruje w Watsonie alter-ego autora.
Fascynacja spirytyzmem
Zajmował się spirytyzmem, którego był gorącym entuzjastą przez większość życia. To z tego powodu utracił przyjaźń z Harrym Houdinim, który zajmował się demaskowaniem spirytystów. Doyle sądził, że sam Houdini jest potężnym medium spirytystycznym, uważając wiele jego sztuczek za przejawy działania sił paranormalnych, a jego demaskatorska działalność jest po prostu pozbywaniem się konkurencji (zobacz tekst: Na skraju nieznanego Doyle’a, opublikowany po śmierci Houdiniego, w 1931). Sprawa ta uczyniła z tych dwóch niegdysiejszych przyjaciół publicznych wrogów. Do zainteresowania spirytyzmem Doyle’a skłoniła osobista tragedia. Podczas I wojny światowej stracił syna, brata, szwagra i siostrzeńca. Zrozpaczony, zaczął chodzić z żoną na seanse spirytystyczne w nadziei, że będzie mógł porozmawiać ze zmarłym synem. Jednocześnie Conan Doyle miał duży wkład w rozwój literatury spirytystycznej – jest m.in. autorem dwutomowego dzieła The History of Spiritualism (1926) i autorem przekładu na język angielski francuskiego dzieła Léona Denis Le mystère de Jeanne d'Arc (tytuł ang. The Mystery of Joan d'Arc).
Postać Conana Doyle’a w kulturze masowej
Arthur Conan Doyle jest bohaterem literackim i filmowym. Jako bohater literacki występuje w powieściach Lista siedmiorga, Spisek sześciu Marka Frosta, Arthur i George Juliana Barnesa oraz w serii Kroniki Imaginarium Geographica Jamesa Owena. Postać Doyle’a występuje także w miniserialu Sherlock Holmes: Mroczne początki, w mandze i anime Kuroshitsuji oraz w serialu Detektyw Murdoch (odcinki To proste, mój drogi Murdochu, Brzuchomówca i Studium Sherlocka).
Jego nazwiskiem nazwano szczyt w Belize.
Publikacje
Książki o Sherlocku Holmesie
Powieści
- Studium w szkarłacie (A Study in Scarlet, 1888, wyd. pol. 1956)
- Znak czterech (The Sign of the Four, 1890, wyd. pol. 1898)
- Pies Baskerville’ów (The Hound of the Baskervilles, 1902, wyd. pol. 1902)
- Dolina trwogi (w innym przekładzie jako Dolina strachu) (The Valley of Fear, 1915, wyd. pol. 1927)
Zbiory opowiadań
- Przygody Sherlocka Holmesa (The Adventures of Sherlock Holmes, 1892, wyd. pol. 1955, w innym przekładzie jako Zagadki Sherlocka Holmesa)
- Wspomnienia Sherlocka Holmesa (The Memoirs of Sherlock Holmes, 1894)
- Powrót Sherlocka Holmesa (The Return of Sherlock Holmes, 1905)
- Jego ostatni ukłon (His Last Bow, 1917)
- Księga przypadków Sherlocka Holmesa (The Case-Book of Sherlock Holmes, 1927, w innym tłumaczeniu jako Księga przypadków Sherlocka Holmesa)
Opowieści o profesorze Challengerze
Powieści
- Zaginiony świat (The Lost World, 1912, wyd. pol. 1919)
- Trujące pasmo (The Poison Belt, 1913)
- Kraina mgieł (The Land of Mist, 1926)
Opowiadania
- Eksperyment profesora Challengera (When the World Screamed, 1928)
- Groźna maszyna (The Disintegration Machine, 1929)
Powieści i zbiory opowiadań historycznych
Przygody brygadiera Gerarda
- Fortele brygadiera Gerarda (The Exploits of Brigadier Gerard, 1896) – zbiór opowiadań
- Spiskowcy (Uncle Bernac, dosł. Wuj Bernac, 1897) – powieść
- Przygody Gerarda (The Adventures of Gerard, 1903) – zbiór opowiadań
Inne
- Micah Clarke (1888)
- Biała Kompania (The White Company, 1890)
Bohaterowie wykreowani przez Arthura Conana Doyle’a
Bohaterowie książek o Sherlocku Holmesie
- Sherlock Holmes – słynny detektyw
- Doktor John Watson – doktor medycyny, wierny przyjaciel, pomocnik i kronikarz Holmesa
- Pani Hudson – gospodyni w mieszkaniu na Baker Street 221b
- Inspektor G. Lestrade – detektyw policyjny i przyjaciel Holmesa
- Peterson – służący detektywa; choć służył (jak należy mniemać) detektywowi wiele lat, jego imię pada jedynie w opowiadaniu Błękitny Karbunkuł
- Profesor Moriarty – geniusz świata przestępczego, niedoszły morderca Holmesa nad wodospadem Reichenbach
- Pułkownik Sebastian Moran – jeden z największych wrogów Holmesa; dziedzic spuścizny Moriarty’ego; skazany na więzienie – patrz: Przygoda w pustym domu (lub Pusty dom)
- Kapitan James Calhoun – morderca i przywódca Ku Klux Klanu; poszukiwany przez Holmesa, zginął na statku w czasie sztormu – patrz: Pięć pestek pomarańczy
- Woodley – szeregowy, powrócił z Afryki, główny prześladowca Violet Smith; skazany na więzienie – patrz: Samotna cyklistka
- Irene Adler – kochanka króla Bohemii, jako jedyna przechytrzyła Sherlocka Holmesa
- Carruthers – wojskowy, powrócił z Afryki, kolega Woodleya i jeden z prześladowców Violet Smith, oczyszczony z zarzutów – patrz: Samotna cyklistka
Inni bohaterowie
- Prof. George Edward Challenger – ekscentryczny naukowiec o autorytarnych skłonnościach i popędliwym charakterze, głęboko przekonany o swojej wielkiej wartości i nieomylności; bohater serii 3 powieści (m.in. Zaginionego świata) i 2 opowiadań.
- Brygadier (Etienne) Gerard – oficer huzarów w armii francuskiej, służący podczas wojen napoleońskich, bohater serii 17 opowiadań historycznych i 2 zbiorów nowel; najbardziej rzucającą się w oczy cechą Gerarda jest jego wielka próżność – jest on całkowicie przekonany, że jest najdzielniejszym żołnierzem, najlepszym szermierzem i najbardziej sprawnym jeźdźcem w armii oraz najbardziej szarmanckim kochankiem we Francji – co nie do końca jest pozbawione podstaw, ponieważ nie raz okazuje swą odwagę, brawurę i męstwo
Inne
- Tragedia Koroska (The Tragedy of the Korosko, 1898)
- Duet z przygodnie stosowanym chórem (A Duet: With Occasional Chorus, 1914)
- Wielka wojna burska (The Great Boer War, 1900)
- Głębina Maracot (The Maracot Deep, 1928)
|
[
{
"question_id": "11592322",
"question_type": "Factoid_com",
"question": "Gdzie mieści się szczyt, którego nazwa pochodzi od nazwiska autora powieści detektywistycznych z Sherlockiem Holmesem jako głównym bohaterem?",
"answer": "Szczyt, którego nazwa pochodzi od nazwiska autora powieści detektywistycznych z Sherlockiem Holmesem jako głównym bohaterem, znajduje się w Belize.",
"span": [
0,
18
],
"reasoning_pattern": "Information Overlap"
}
] |
[
{
"question_id": "11592323",
"question_type": "Factoid_sim",
"question": "Kto jest autorem powieści detektywistycznych, w których głównym bohaterem jest Sherlock Holmes?",
"answer": "Autorem powieści detektywistycznych, w których głównym bohaterem jest Sherlock Holmes, jest Arthur Ignatius Conan Doyle.",
"span": [
20,
47
]
},
{
"question_id": "11592324",
"question_type": "Factoid_sim",
"question": "Gdzie mieści się szczyt, którego nazwa pochodzi od nazwiska Arthura Ignatiusa Conana Doyle'a?",
"answer": "Szczyt, którego nazwa pochodzi od nazwiska Arthura Ignatiusa Conana Doyle'a, znajduje się w Belize.",
"span": [
3065,
3073
]
}
] |
00806086
|
Hipokrates
Hipokrates lub Hippokrates[a] z Kos, (gr. Ἱπποκράτης; ur. ok. 460 p.n.e. na wyspie Kos, zm. ok. 377 p.n.e./ok. 375 p.n.e. w Larysie) – lekarz grecki, jeden z prekursorów współczesnej medycyny, obdarzony przydomkiem „ojca medycyny”.
Okres nauki
Zawodu nauczył się u swego ojca, Heraklidesa, a wiedzę pogłębiał, podróżując m.in. po Egipcie i Azji Mniejszej, zwiedzając Tesalię i Ateny.
Pisma i rozprawy naukowe
Metody i idee jego szkoły znamy z zachowanego dzieła Corpus Hippocraticum, stanowiącego zbiór około siedemdziesięciu pism lekarskich sprzed połowy IV wieku p.n.e. zebranych 100 lat po śmierci Hippokratesa. Pomimo opatrzenia ich jego imieniem pism samego Hippokratesa nie udało się wyróżnić, choć uznaje się, że jest autorem m.in. „Prognoz koskich” i „Aforyzmów”, które dotyczą takich dziedzin, jak anatomia, patologia, chirurgia, położnictwo i inne zabiegi lekarskie (są one często podawane mylnie jako cytaty z przysięgi Hippokratesa, która stanowi podstawę etyki lekarskiej). Dzieła Hippokratesa zostały po raz pierwszy przetłumaczone i wydrukowane w 1525 roku w Wenecji.
Wśród licznych papirusów z pismami o treści medycznej znalezionych w Oksyrynchos, świadczących być może o tradycji edukacji medycznej w tym mieście Górnego Egiptu, jest m.in. papirus 4969, będący pierwszym wydanym świadectwem tekstu De Articulis, należącego do Corpus Hippocraticum, oraz papirus 4970 - rzadkie świadectwo edukacyjnego wykorzystania przysięgi Hippokratesa w starożytności.
Metody badań chorych
Metoda Hippokratesa opierała się na metodach racjonalnych. Na podstawie obserwacji i doświadczeń wyciągał wnioski prowadzące do ustalenia diagnozy i dobierał odpowiadające jej sposoby leczenia. Jego szkoła nacechowana była troską o zdrowie chorego (łac. salus aegroti suprema lex – zdrowie chorego najwyższym prawem). Leczenie miało polegać na wspomaganiu naturalnych procesów zdrowienia, a naczelną zasadą było nieszkodzenie choremu (łac. primum non nocere – po pierwsze nie szkodzić). Główną siłą leczącą jest sama natura, lekarz ma jej jedynie pomagać, jest więc minister naturae (sługą natury), a nie nauczycielem (magister). Stworzył pierwsze opisy dotyczące zimna, ciepła słonecznego, światła i ćwiczeń fizycznych jako zabiegów leczniczych. Zajmował się zniekształceniami kręgosłupa (stworzył urządzenie do redukcji skoliozy). Opisał także sposób amputacji kończyn, budowę protez oraz obuwia korygującego wady stóp. Opisywał leczenie złamań, ran, hemoroidów, przetok odbytu. Stosował balneoterapię w leczeniu chorych.
Temperamenty
Wyróżnił w organizmie cztery podstawowe soki (płyny, „humory”):
krew,
żółć,
śluz zwierzęcy,
czarna żółć.
Zaburzenie równowagi między nimi miało być przyczyną choroby (patologia humoralna). Przewaga jednego z tych elementów miała również być przyczyną określonego typu temperamentu:
sangwiniczny – przewaga krwi,
choleryczny – żółci,
flegmatyczny – śluzu,
melancholiczny – czarnej żółci.
Naukę o temperamentach kontynuował Galen.
Rozwój medycyny
Wprowadził dietę i higienę jako środki profilaktyczne, zapobiegające chorobom. Zwalczał również takie przesądy, jak ten, że epilepsję wywołuje opętanie przez demona. Wiele terminów wprowadzonych przez niego jest używane do dziś, np. rak, diagnosis (rozpoznanie), prognosis (rokowanie), therapia (leczenie), epidemia, inne natomiast noszą jego imię np. twarz Hippokratesa – zapalenie otrzewnej, cholera. Uważał, że środowisko i klimat wpływa na stan zdrowia i kondycję człowieka. Swe przemyślenia zawarł w pracy Peri aeron, hydaton, topon, która została przetłumaczona przez Henryka Łuczkiewicza na język polski pt. O powietrzu, wodach i okolicach.
Twarz Hippokratesa
Hippokrates uważał też, że na podstawie wyglądu człowieka można ustalić jego stan zdrowia. Sama twarz może wiele o tym powiedzieć. Do historii medycyny przeszło też tzw. „oblicze Hippokratesa” (łac. facies Hippocratica), które jest oznaką zbliżającej się śmierci. Twarz Hippokratesa odznacza się: zaostrzonymi rysami, wydłużonym nosem, wpadniętymi oczami, zapadniętymi policzkami, ziemistą cerą, spieczonymi ustami. Najczęstszą przyczyną śmierci u tych osób jest zapalenie otrzewnej lub cholera.
Uwagi
Imię tradycyjnie zapisywane w polskich publikacjach przez jedno p, obecnie jednak filologowie klasyczni postulują bliższą oryginałowi pisownię przez dwa p. Różnica o tyle istotna, iż Hipokrates oznacza po grecku podwładny, a Hippokrates – koniowładny.
|
[
{
"question_id": "11521677",
"question_type": "Factoid_com",
"question": "Ile wieków po śmierci Hipokretesa przetłumaczono jego teksty?",
"answer": "Teksty Hipokratesa przetłumaczono 20 wieków po jego śmierci.",
"span": [
0,
10
],
"reasoning_pattern": "Events Chronogoly"
}
] |
[
{
"question_id": "11533982",
"question_type": "Factoid_sim",
"question": "W którym wieku zmarł Hipokrates?",
"answer": "Hipokrates zmarł w IV w. p.n.e. ",
"span": [
104,
133
]
},
{
"question_id": "11533981",
"question_type": "Factoid_sim",
"question": "W którym wieku przetłumaczono po raz pierwszy teksty Hipokratesa?",
"answer": "Teksty Hipokratesa po raz pierwszy przetłumaczono w XVI w. ",
"span": [
1076,
1085
]
}
] |
00807158
|
Harry Potter i Kamień Filozoficzny (powieść)
Harry Potter i Kamień Filozoficzny (tytuł oryginalny: Harry Potter and the Philosopher’s Stone) – powieść fantasy brytyjskiej pisarki J.K. Rowling, po raz pierwszy wydana 26 czerwca 1997 na terenie Wielkiej Brytanii nakładem wydawnictwa Bloomsbury Publishing. Jest pierwszą częścią siedmiotomowej serii powieści Harry Potter (1997–2007) i stanowi debiut literacki Rowling. Jej publikacja rozpoczęła budowę franczyzy medialnej Wizarding World.
Powieść jest osadzona w fikcyjnym świecie magii. Jej głównym bohaterem jest jedenastoletni Harry Potter, który dowiaduje się, że jest czarodziejem. Chłopiec rozpoczyna naukę w szkole magii Hogwart, gdzie zaprzyjaźnia się z Ronem Weasleyem i Hermioną Granger. Bohaterowie odkrywają, że w szkole ukryto kamień filozoficzny, mający moc zapewnienia długowieczności. Przyjaciele usiłują powstrzymać czarnoksiężnika Lorda Voldemorta, który przed laty zamordował rodziców Harry’ego, przed zdobyciem kamienia.
Powieść została napisana w latach 1990–1995 w Wielkiej Brytanii i Portugalii. Na jej powstanie wpłynęły inspiracje baśniami i literaturą angielską o szkole z internatem. Do kreacji postaci i przedstawionego w powieści świata magii autorka wykorzystała motywy z mitologii greckiej i rzymskiej, folkloru oraz kultury średniowiecznej. Po premierze w 1997 na terenie Wielkiej Brytanii w 1998 książkę wydało w Stanach Zjednoczonych wydawnictwo Scholastic Corporation. Powieść została przetłumaczona na co najmniej 80 języków, w tym polski, w którym została wydana w Polsce przez wydawnictwo Media Rodzina w 2000. Światowa sprzedaż Harry’ego Pottera i Kamienia Filozoficznego przekracza 120 milionów egzemplarzy, co czyni go jednym z największych sukcesów wydawniczych w historii. W 2001 odbyła się premiera filmowej adaptacji powieści w reżyserii Chrisa Columbusa, która jest z kolei jedną z najbardziej dochodowych pozycji w historii kinematografii.
Streszczenie fabuły
Osierocony w wieku niemowlęcym Harry Potter jest wychowywany przez ciotkę Petunię Dursley i jej męża Vernona. Wujostwo traktuje go z pogardą, w przeciwieństwie do ich rozpieszczanego syna Dudleya. Wokół chłopca dzieją się niewyjaśnione zjawiska paranormalne, które wzbudzają złość u Dursleyów. Kiedy ich dom jest bombardowany przez zaadresowane do Harry’ego listy, Dursleyowie nie pozwalają mu ich czytać. W dniu jedenastych urodzin chłopiec dowiaduje się jednak od półolbrzyma Rubeusa Hagrida o istnieniu świata magii, do którego przynależy, w przeciwieństwie do mugoli (czyli ludzi nieprzejawiających zdolności magicznych) Dursleyów. Hagrid zdradza Harry’emu, że jego rodzice byli czarodziejami i zginęli z rąk czarnoksiężnika Lorda Voldemorta. Usiłował on bezskutecznie zabić również Harry’ego, ale mordercze zaklęcie się odbiło, zostawiając jedynie bliznę na czole chłopca i osłabiając Voldemorta. Ponadto Hagrid wręcza Harry’emu list dotyczący przyjęcia do Szkoły Magii i Czarodziejstwa w Hogwarcie, w której pracuje jako gajowy.
Nazajutrz Hagrid zabiera Harry’ego na ulicę Pokątną w celu kupna podręczników i przyborów szkolnych, w tym różdżki. Po spędzeniu reszty wakacji u Dursleyów chłopiec udaje się 1 września na stację King’s Cross w Londynie, skąd wyrusza Ekspresem Hogwart do mieszczącej się w zamku szkoły. W pociągu poznaje kilka osób, które również rozpoczynają naukę w Hogwarcie, w tym Rona Weasleya i Hermionę Granger. Podczas ceremonii rozpoczęcia roku szkolnego nowi uczniowie zostają rozdzieleni pomiędzy cztery szkolne domy. Harry, Ron i Hermiona trafiają do Gryffindoru. Pierwszoroczni uczą się między innymi zaklęć, sporządzania eliksirów, obrony przed czarną magią i latania na miotle. Harry zaprzyjaźnia się z Ronem, Hermioną i Hagridem oraz nawiązuje wrogie relacje z uczniem Draco Malfoyem i nauczycielem eliksirów, Severusem Snapem. Dzięki talentowi do latania na miotle zostaje włączony do drużyny Gryffindoru w magicznym sporcie, quidditchu.
Harry, Ron i Hermiona odkrywają przypadkiem, że w Hogwarcie znajduje się trójgłowy pies, strzegący wejścia do klapy w podłodze. Hagrid zdradza im, że pies strzeże tajemnicy, o której wiedzą tylko dyrektor Hogwartu, Albus Dumbledore, i Nicolas Flamel. Bohaterowie odkrywają, że Flamel jest twórcą kamienia filozoficznego, mającego moc zapewnienia długowieczności. Centaur Firenzo zdradza Harry’emu, że Voldemort pragnie zdobyć kamień, by odzyskać utraconą moc. Podejrzewając, że Snape planuje wykraść kamień dla Voldemorta, Harry, Ron i Hermiona zakradają się do klapy w podłodze, by go powstrzymać. Harry dociera do komnaty z kamieniem, w której znajduje się nauczyciel obrony przed czarną magią, Kwiryniusz Quirrell. Okazuje się, że mężczyzna jest opętany przez Voldemorta, którego twarz znajduje się na tyle jego głowy. Wskutek dotyku Harry’ego ciało Quirrella płonie. Chłopiec traci przytomność, po czym budzi się w skrzydle szpitalnym. Dumbledore zdradza mu, że kamień został zniszczony, a Quirrell zmarł, co nie oznacza jednak, że Voldemort w przyszłości nie powróci w innej formie. Podczas uczty z okazji końca roku szkolnego dyrektor przyznaje Harry’emu, Ronowi i Hermionie punkty za akcję z kamieniem, wskutek czego Gryffindor zdobywa Puchar Domów.
Postacie
- Harry Potter – główny bohater. Jedenastolatek opisany jako wychudzony, czarnowłosy, zielonooki, w okularach i z blizną w kształcie błyskawicy na czole. Osierocony przez rodziców w wieku niemowlęcym, w dniu jedenastych urodzin dowiaduje się od Hagrida, że jest czarodziejem i ma rozpocząć naukę w Szkole Magii i Czarodziejstwa w Hogwarcie. Tam zaprzyjaźnia się z Ronem i Hermioną, z którymi odkrywa, że w szkole ukryty jest kamień filozoficzny.
- Ron Weasley – przyjaciel Harry’ego, który, podobnie jak on, należy w Hogwarcie do Gryffindoru. Inspiracją do stworzenia tej postaci był przyjaciel Rowling, Sean Harris. Ron jest wysoki, rudy i piegowaty. Ma sześcioro rodzeństwa: pięciu starszych braci, z których troje (Percy oraz bliźniacy, Fred i George) uczy się jeszcze w Hogwarcie, oraz młodszą siostrę Ginny.
- Hermiona Granger – przyjaciółka Harry’ego, która, podobnie jak on, należy w Hogwarcie do Gryffindoru. Pochodzi z mugolskiej rodziny, w której jako pierwsza przejawia zdolności magiczne. Rowling nazwała ją swoim „feministycznym sumieniem” i karykaturą siebie samej z młodości: mającej obsesję na punkcie nauki i nieśmiałą w środku. Jej imię wywodzi się z mitologii greckiej, gdzie Hermiona była córką Heleny Trojańskiej i Menelaosa.
- Albus Dumbledore – dyrektor Hogwartu. Nosi okulary i ma siwą brodę sięgającą pasa. Cieszy się autorytetem w społeczności czarodziejskiej, która uważa go za jedyną osobę, której boi się Voldemort. Rowling nazwała go „uosobieniem dobroci”. Jego imię oznacza w łacinie „biały”, zaś nazwisko jest odpowiednikiem słowa „trzmiel” w języku staroangielskim.
- Dursleyowie – spokrewniona z Harrym rodzina mugoli, która go wychowuje i traktuje z pogardą. Żyją w strachu przed tym, co nietypowe, w związku z czym ukrywają przed Harrym jego przynależność do świata magii i kłamią, że jego rodzice zginęli w wypadku samochodowym.
- Petunia Dursley – siostra matki Harry’ego, Lily.
- Vernon Dursley – mąż Petunii.
- Dudley Dursley – syn Petunii i Vernona w wieku Harry’ego.
- Filius Flitwick – nauczyciel zaklęć w Hogwarcie.
- Argus Filch – woźny w Hogwarcie. W pilnowaniu porządku w szkole pomaga mu kotka, Pani Norris. Jego imię nawiązuje do wywodzącego się z greckiej mitologii Argosa, znanego też jako Argus – olbrzyma o stu wiecznie czuwających oczach.
- Firenzo – centaur zamieszkujący Zakazany Las.
- Rubeus Hagrid – gajowy i strażnik kluczy Hogwartu, mieszkający w chacie na terenie zamku, przy Zakazanym Lesie. Opisany jako olbrzymi, z twarzą niemalże schowaną pod włosami i brodą. Informuje Harry’ego o jego przynależności do świata magii, a później, po rozpoczęciu przez chłopca nauki w Hogwarcie, zaprzyjaźnia się z nim, Ronem i Hermioną.
- Rolanda Hooch – nauczycielka latania na miotle w Hogwarcie.
- Neville Longbottom – Gryfon na pierwszym roku w Hogwarcie.
- Lord Voldemort – główny antagonista powieści. Czarnoksiężnik, który przed laty zamordował rodziców Harry’ego i bezskutecznie usiłował zabić jego. W wyniku odbitego zaklęcia osłabł i został uznany za zaginionego. Opętuje Quirrella, którego chce wykorzystać do zdobycia ukrytego w Hogwarcie kamienia filozoficznego, mającego zagwarantować mu powrót mocy magicznej i długowieczność. Jego pseudonim wywodzi się z francuskiego zwrotu „vol de mort”, oznaczającego „lot śmierci”.
- Draco Malfoy – Ślizgon na pierwszym roku w Hogwarcie. Wróg Harry’ego, Rona i Hermiony. Jego imię oznacza w łacinie „smok”, zaś nazwisko wywodzi się z mal foi, czyli „perfidii” w języku francuskim.
- Minerwa McGonagall – nauczycielka transmutacji w Hogwarcie i opiekunka Gryffindoru. Nazwana na cześć Minerwy, bogini mądrości, nauki i literatury w mitologii rzymskiej.
- Garrick Ollivander – sprzedawca różdżek w sklepie przy ulicy Pokątnej.
- Kwiryniusz Quirrell – nauczyciel obrony przed czarną magią w Hogwarcie, opętany przez Voldemorta. Nosi turban, pod którym schowana jest twarz Voldemorta, znajdująca się na tyle głowy Quirrella. Jego imię nawiązuje do wywodzącego się z mitologii rzymskiej i przedstawianego z dwoma twarzami Janusa, niekiedy nazywanego Janusem Kwirynem.
- Prawie Bezgłowy Nick – duch Gryffindoru.
- Severus Snape – nauczyciel eliksirów w Hogwarcie i opiekun Slytherinu, traktujący z pogardą Gryfonów, w szczególności Harry’ego. Jego imię oznacza w łacinie „srogi”.
- Pomona Sprout – nauczycielka zielarstwa w Hogwarcie. Nazwana na cześć Pomony, rzymskiej bogini sadów, ogrodów i drzew owocowych.
- Oliver Wood – uczeń Hogwartu, kapitan drużyny Gryffindoru w quidditchu.
Analiza utworu
Narracja
Według klasyfikacji teoretyka literatury Gérarda Genette’a powieść napisano w narracji ekstradiegetyczno-heterodiegetycznej, co oznacza narratora w pozycji zewnętrznej wobec świata przedstawionego, nie biorącego udziału w przedstawionych wydarzeniach. Przez prawie całą powieść narracja jest personalna, to znaczy narrator jest niewyczuwalny. Wyjątkiem jest tylko pierwszy rozdział, gdzie wspomniany jest „wtorek, w który zaczyna się nasza historia”.
Forma narracji ulega zmianie w momencie przeskoku czasowego, gdy Harry przestaje być niemowlęciem, a zaczyna być dziesięciolatkiem. Od tej pory historia jest opowiadana z jego punktu widzenia, a narrator wyraża jego myśli, uczucia i spostrzeżenia. Przykładowo Dursleyowie, którzy wcześniej opisywani byli jako pan i pani Dursley, od teraz są nazywani wujem i ciotką. Kolejna zmiana formy następuje w momencie przeniesienia akcji ze świata niemagicznego do magicznego. Od tej pory narrator opowiada z punktu widzenia czarodziejów, a przedstawicieli społeczności niemagicznej zaczyna nazywać mugolami. Według teoretyczki literatury Claudii Fenske prowadzi to do powiększenia dystansu czytelnika od świata niemagicznego.
Struktura
W ocenie Fenske Harry Potter i Kamień Filozoficzny opiera się na dwóch równolegle prowadzonych osiach fabuły. Pierwsza z nich skupia się wokół historii detektywistycznej, dotyczącej zagadki kamienia filozoficznego, dla której tłem jest życie szkolne bohaterów. Jako że problem kamienia jest rozwiązany, ze względu na tę oś powieść ma zamkniętą kopozycję. Klamrą pomiędzy jej rozpoczęciem a zakończeniem stanowią letnie wakacje u Dursleyów, podczas których powieść się rozpoczyna i, rok później, kończy. Według tej samej konwencji utrzymane są późniejsze części cyklu Harry Potter.
Druga oś fabularna dotyczy zagrożenia ze strony Lorda Voldemorta i jego konfliktu ze społecznością czarodziejską, co nadaje historii wątek polityczny. Choć ta oś ma wpływ na wydarzenia z pierwszej osi, szczególnie z jej zakończenia, jest ona osadzone poza właściwą akcją i poza Hogwartem. Nie jest zamknięta w obrębie powieści, ale łączy ją fabularnie z następnymi częściami. W ocenie Fenske w Harrym Potterze i Kamieniu Filozoficznym pierwsza oś jest dominująca.
Wpływy
Badacze zwracali uwagę na intertekstualność powieści. Blasina Cantizano Márquez z Uniwersytetu w Almerii napisała: „Świadomie lub nie, Rowling wykorzystuje najlepsze składniki anglojęzycznej literatury młodzieżowej, aby tworzyć postacie i opracowywać urzekające historie. Właśnie z powodu tej umiejętności syntezy i odtwarzania dzisiaj musimy docenić wkład Rowling do współczesnej literatury fantasy”.
Baśnie
Richard Bernstein z „The New York Timesa” ocenił, że Harry Potter i Kamień Filozoficzny wpisuje się w tradycję baśni dziecięcych. Powieść powiela klasyczny baśniowy schemat, w którym bohater zmierza się z problemami wewnętrznymi takimi jak alienacja, odrzucenie i bezsilność, a następnie poznaje sposoby ich rozwiązania, które prowadzą do wesołego zakończenia. Bernstein zwrócił jednak uwagę, że ze względu na brak dominującego poczucia terroru nie jest to konwencjonalna baśń w stylu braci Grimm, ale „jasna, nowoczesna powieść fantasy dla dzieci w stylu Indiany Jonesa”. Mimo to wskazał w niej archetypy typowe dla braci Grimm. Przykładowo Dursleyowie wpisują się w archetyp złych rodziców, którzy zastępują tych prawdziwych i dobrych, niczym macocha i przyrodnie siostry Kopciuszka. Z kolei motywy życia bez rodziców i niepewności w obliczu adaptacji do nowego środowiska wywodzą się z Jasia i Małgosi.
M. Katherine Grimes z Ferrum College wskazała, że powieść wiąże z baśniami osadzenie w świecie magii, w którym żyją magiczne, wywodzące się z folkloru istoty, takie jak jednorożce czy trolle. Kolejną cechą charakterystyczną gatunku jest zestawienie bohaterów dobrych i złych ze względu na cechy przeciwstawne. Albus Dumbledore wpisuje się w koncepcję kochającego boga, mającego naprzeciw niegodziwego diabła, jakim jest Lord Voldemort. Z kolei wyidealizowani przez Harry’ego Pottera rodzice są przeciwstawieni jego złym krewnym, Dursleyom. Grimes zwróciła ponadto uwagę, że na wzór Jasia i Małgosi oraz O chłopcu, który u trzech mistrzów pobierał naukę, dziecięcy bohater zostaje wysłany z domu rodzinnego do świata, w którym musi odnaleźć niezależność. Rubeus Hagrid wpisuje się jej zdaniem w baśniowy archetyp zbawiciela, niczym leśniczy z Czerwonego Kapturka czy Gerda z Królowej Śniegu.
Literatura o szkole z internatem
Według badaczy Harry Potter i Kamień Filozoficzny wpisuje się w tradycję literatury poświęconej brytyjskiej szkole z internatem. David K. Steege, profesor literaturoznawstwa, zwrócił uwagę na mnogość podobieństw do najpopularniejszego reprezentanta gatunku, Szkolnych lat Toma Browna Thomasa Hughesa. Harry Potter, podobnie jak Tom Brown, rozpoczyna naukę w szkole z internatem, poznaje tam najlepszego przyjaciela (Rona Weasleya), jest gnębiony przez innego ucznia (Draco Malfoya), gra w drużynie sportowej i chroni szkołę pod przewodnictwem mądrego dyrektora (Albusa Dumbledore’a). Steege zwrócił także uwagę na podobną budowę fabuły obu powieści: od ukazania dzieciństwa bohatera przez przygotowania do nowej szkoły po wkroczenie do nowego świata. Ponadto obaj bohaterowie czują niepokój i niepewność przed rozpoczęciem nauki, a po przybyciu do szkoły podziwiają jej architekturę, która w obu powieściach jest szczegółowo opisywana. Zdaniem Steege’a Rowling, podobnie jak Hughes, kreuje szkołę jako odrębny świat, wyizolowany od czynników zewnętrznych. W obu powieściach sport jawi się jako centralny element życia w szkole, a sukcesy w tym zakresie, które w przypadku obu bohaterów są większe niż w nauce, przekładają się na ich popularność.
Zdaniem Steege’a Rowling unowocześnia zasady literatury o szkole z internatem, umieszczając ją w realiach współczesnej Wielkiej Brytanii. Nauka w Hogwarcie jest koedukacyjna, społeczność uczniowska jest zróżnicowana ze względu na pochodzenie, a ciało pedagogiczne składa się nie tylko z mężczyzn. W ten sposób brytyjska szkoła staje się łatwiej przyswajalna dla amerykańskich uczniów szkół publicznych. Według Steege’a Rowling akcentuje uniwersalne problemy szkolne, takie jak snobizm czy uprzywilejowanie. Mniejszą uwagę poświęca wszechobecnej w Szkolnych latach Toma Browna gloryfikacji angielskiej kultury czy naciskowi na elitarność szkoły, z których słyną choćby Eton College czy Winchester College. Badacz stwierdził, że „podejście Rowling do literatury o szkole z internatem polega na zachowaniu tego, co zabawne i zrozumiałe, dla dowolnego zachodniego czytelnika, oraz wymazaniu tego, co niesmaczne i specyficzne kulturowo”.
Według badaczki literatury Karen Manners Smith Rowling ukazuje typowe dla szkół oraz przedstawiających je utworów motywy przemocy i gnębienia. Draco Malfoy reprezentuje wywyższanie się z powodu arystokratycznego pochodzenia oraz dyskryminację z powodu inności – pochodzenia z rodziny mugoli, jak Hermiona, czy odmiennego wyglądu, jak Hagrid. W ten sposób powieść nawiązuje do pozycji takich jak Summer Term at St. Clare’s i First Term at Malory Towers autorstwa Enid Blyton. Rowling, w przeciwieństwie do na przykład Hughesa w Szkolnych latach Toma Browna, nie opisuje jednak w ogóle popularnego dla tego gatunku motywu faggingu, czyli wykorzystywania młodszych uczniów przez starszych w celu służenia im. Smith zwróciła też uwagę na inne widoczne w powieści inspiracje literaturą o szkole z internatem, takie jak kreacja ciała pedagogicznego, podział na domy czy system kar dla uczniów. Wskazuje ponadto pewne innowacje w obrębie gatunku, takie jak koedukacyjność szkoły i fakt, że główni bohaterowie, chłopcy, przyjaźnią się z dziewczyną. Zwróciła uwagę na brak jakichkolwiek sugestii o zachowaniach homoerotycznych między Harrym i Ronem, które pojawiły się wśród bohaterów licznych powieści szkolnych, między innymi w Eric, or, Little by Little Frederica Farrara.
Zdaniem Pat Pinsent, badaczki literatury dziecięcej z University of Roehampton, Harry Potter i Kamień Filozoficzny czerpie nie tylko z klasyki literatury o szkole z internatem, ale także z bardziej współczesnych pozycji z tego gatunku. Pinsent wskazała między innymi cykl The Worst Witch Jill Murphy i powieść Upiorna szkoła Anthony’ego Horowitza, które również przedstawiają naukę w szkole magii. Różnica polega według niej na tym, że Rowling pisze w sposób atrakcyjny nie tylko dla dzieci, ale również dorosłych.
Średniowiecze
Według Heather Arden i Kathryn Lorenz, autorek artykułu The Harry Potter Stories and French Arthurian Romance z czasopisma „Arthuriana”, Harry Potter i Kamień Filozoficzny w dużej mierze czerpie z kultury średniowiecza, w szczególności z legend o królu Arturze. Hogwart, główne miejsce akcji powieści, przypomina średniowieczne zamki ze zbrojami na ścianach, jego Wielka Sala nawiązuje do Wielkiej Sali Camelotu, zaś domy mają charakterystyczne herby. Arden i Lorenz porównały rozgrywane na terenie zamku mecze quidditcha do turniejów rycerskich. Do kultury średniowiecza nawiązuje także alchemia, pisanie listów na pergaminach, używanie sów jako posłańców i bogate korzystanie z łaciny. Zdaniem autorek Harry wpisuje się w archetyp średniowiecznego rycerza, zaś jego mentor, Albus Dumbledore, przypomina czarodzieja Merlina. W powieści pojawiają się ponadto bezpośrednie nawiązania do średniowiecza: postać alchemika Nicolasa Flamela, legendarnego stwórcy kamienia filozoficznego, oraz wykłady profesora Binnsa o średniowiecznych postaciach ze świata magii.
Mitologia
Wykreowany w powieści świat magii jest w dużej mierze inspirowany mitologią grecką i rzymską. Wywodzą się z nich na przykład centaury, istoty o mieszanej budowie: od pasa w górę przypominają ludzi, zaś od pasa w dół konie. W powieści centaury zamieszkują Zakazany Las. W szczególności Firenzo, który ratuje Harry’ego przez Voldemortem, nawiązuje do najmądrzejszego z mitycznych centaurów, Chirona. Źródło w mitologii greckiej ma również Puszek, trzygłowy pies strzegący dojścia do kamienia filozoficznego, inspirowany strzegącym wejścia do Hadesu mitycznym Cerberem. Harry, podobnie jak Orfeusz, gra muzykę, by uśpić psa. Również sam kamień filozoficzny, źródło eliksiru życia, jest obiektem wywodzącym się z mitologii greckiej. Od mitycznej Hermiony i Argosa (znanego też jako Argus) wywodzą się imiona dwóch postaci powieści: Hermiony Granger i Argusa Filcha. Z kolei Minerwa McGonagall nosi imię po Minerwie, rzymskiej bogini mądrości, odpowiedniczce greckiej Ateny.
Zdaniem Richarda A. Spencera, autora książki Harry Potter and the Classical World: Greek and Roman Allusions in J.K. Rowling’s Modern Epic, możliwość zmiany swojej postaci przez greckich bogów, na przykład do formy zwierzęcej, zainspirował Rowling do kreacji Minerwy McGonagall, która potrafi zmieniać się w kocicę. Spencer ocenił ponadto, że Harry Potter wpisuje się w grecki archetyp mądrego herosa i wybawcy. Porównuje go do herosa Jazona, który również został osierocony w okresie niemowlęcym i odesłany, a po latach powrócił do swojego królestwa, podobnie jak Harry powrócił do społeczności czarodziejskiej. Ponadto Spencer przyrównał pomysłowego Harry’ego do innego greckiego herosa, Odyseusza.
Powstanie
Joanne Rowling tworzyła literaturę od siódmego roku życia, ale nigdy jej nie publikowała. W 1990, podczas czterogodzinnej podróży zatłoczonym pociągiem z Manchesteru do Londynu, wpadła na pomysł historii o młodym czarodzieju. Nie miała przy sobie długopisu, więc gromadziła pomysły w głowie. W trakcie podróży wymyśliła postacie Harry’ego, Rona, Hermiony, Hagrida, Prawie Bezgłowego Nicka i Irytka oraz stworzyła koncepcję Hogwartu, szkoły magii działającej w zamku w Szkocji. Tego samego wieczoru rozpoczęła pisanie powieści w niewielkim notesie. Postanowiła, że stworzy siedmiotomową serię i jeszcze przed ukończeniem pierwszego tomu wymyśliła historię na cały cykl. Pisząc pierwszą część starała się skupiać przede wszystkim na tworzeniu dobrze zbudowanej fabuły.
30 grudnia 1990 zmarła jej matka, co wpłynęło w dużej mierze na fabułę powieści. Dziewięć miesięcy później Rowling przeprowadziła się do Porto, gdzie popołudniami i wieczorami pracowała jako nauczycielka języka angielskiego, zaś rano pisała powieść, słuchając koncertu skrzypcowego Piotra Czajkowskiego. Na początku pobytu w Portugalii stworzyła swój ulubiony rozdział książki, zatytułowany Zwierciadło Ain Eingarp i zainspirowany uczuciami do zmarłej matki. Również w Porto wpadła na pomysł, że główny wątek powieści będzie związany z kamieniem filozoficznym.
Do lipca 1993, gdy urodziła córkę Jessikę, ukończyła trzy pierwsze rozdziały. Napisała wiele wersji pierwszego z nich. Jedna z nich przedstawiała morderstwo Jamesa i Lily Potterów w Dolinie Godryka. W innej rodzice Hermiony mieszkali na wybrzeżu i zauważyli wybuch na pobliskiej wyspie, gdzie mieszkali Potterowie. W jeszcze innej Syriusz Black spotkał się pod domem Potterów z nieuwzględnionym w ostatecznych wersjach powieści sługą Voldemorta o imieniu Pyrites.
W grudniu 1993 autorka przeprowadziła się z Jessiką do Edynburga. Tam planowała przyspieszyć pracę nad powieścią, a po zakończeniu jej pójść na studia podyplomowe i ponownie zostać nauczycielką. Cierpiała w tym czasie na depresję, co wraz z koniecznością opieki nad córką utrudniało pisanie. Po latach wyznała: „Wychowywanie dziecka zmusiło mnie, bym skończyła tę cholerną książkę. Nie żebym myślała, że to nas uratuje, tylko dlatego, że była to ostatnia szansa, bym ją dokończyła”.
Przez prawie dziewięć miesięcy Rowling była bezrobotna i utrzymywała się z zasiłków dla młodych Brytyjczyków rozpoczynających karierę zawodową. W tym czasie niemal codziennie pracowała nad powieścią w edynburskich kawiarniach, głównie w Nicolson’s (należącej do jej szwagra) i Elephant House, w towarzystwie śpiącej w wózku córki. Pisała odręcznie, a następnie przepisywała gotowy tekst na maszynie do pisania. Ostatecznie powieść została zakończona w 1995.
Publikacja i tłumaczenia
Wielka Brytania
Na początku 1996 Rowling udała się z manuskryptem trzech pierwszych rozdziałów do Central Library w Edynburgu, gdzie chciała znaleźć agenta literackiego. Agent, którego wybrała, tego samego dnia odrzucił tekst. Następnie pisarka wysłała trzy rozdziały do działającej w Fulham agencji Christopher Little Literary Agency. Bryony Evans ocenił tekst pozytywnie i polecił go freelancerowi Fleurowi Howle’owi. Wspólnie przekonali oni stojącego na czele agencji Christophera Little’a do złożenia Rowling propozycji współpracy. Kilka dni później pisarka otrzymała list z prośbą o wysłanie reszty książki. Choć zawierał on tylko dwa zdania, Rowling przyznała, że był to najlepszy list, jaki otrzymała w życiu. Przez około rok Little wysyłał 200-stronicowy tekst wydawcom, otrzymując odmowę od dwunastu.
W sierpniu 1996 zainteresowanie publikacją wyraziło niewielkie londyńskie wydawnictwo Bloomsbury Publishing. Nigel Newton, prezes Bloomsbury, został przekonany do wydania powieści przez ośmioletnią córkę Alice, która po przeczytaniu fragmentu uznała, że „to jest lepsze niż cokolwiek innego”. Wydawnictwo zaoferowało Rowling 2500 funtów brytyjskich zaliczki. Pisarka przyznała, że pieniądze nie miały dla niej pierwszorzędnego znaczenia – liczyła się dla niej możliwość wydrukowania powieści. Wydawnictwo zasugerowało jej, żeby przyjęła pseudonim artystyczny, podejrzewając, że chłopcy mogą wyrażać niechęć do książki napisanej przez kobietę. Rowling postanowiła przyjąć inicjały J.K. od swojego imienia Joanne i imienia prababci, Kathleen (w rzeczywistości pisarka nie posiada drugiego imienia).
Zgodnie ze zwyczajem literatury dziecięcej przed premierą powieści Bloomsbury wysłało ją autorom, krytykom i sprzedawcom z prośbą o wypowiedź, która może zostać zacytowana na okładce książki. Ostatecznie wydawnictwo wybrało wypowiedzi Wendy Cooling z organizacji Bookstart, Davida Mortona ze sklepu Daisy & Tom, recenzentki Fiony Waters i Lindsey Fraser z organizacji charytatywnej Scottish Book Trust. Do stworzenia rysunków na okładkę został zatrudniony Thomas Taylor, dla którego było to pierwsze profesjonalne zlecenie. Przednia okładka przedstawia Harry’ego stojącego przy Ekspresie Hogwart, zaś tylna czarodzieja w krótkiej, brązowej brodzie, narysowanego na wzór ojca Taylora. Ilustrator pracował w sumie dwa dni na podstawie niepełnego tekstu powieści, który otrzymał. Jako że czarodziej na tylnej okładce nie odpowiadał żadnemu bohaterowi książki, Bloomsbury poprosiło Taylora o stworzenie rysunku Dumbledore’a, który pojawił się na późniejszych wydaniach.
Premiera Harry’ego Pottera i Kamienia Filozoficznego na terenie Wielkiej Brytanii odbyła się 26 czerwca 1997. Pierwsze wydanie obejmowało 500 egzemplarzy, z czego 300 zostało wysłane do bibliotek. Ewenementem w skali całego cyklu Harry Potter jest to, że autorka była wymieniona w tej transzy jako Joanne Rowling. Ponadto wydanie zawierałało dwa błędy: na tylnej okładce zamiast słowa „philosopher’s” widniało „philospher’s”, zaś na stronie 53 różdżka wymieniona została dwukrotnie w wymaganiach dla uczniów pierwszego roku w Hogwarcie. W 2019 jeden z tych 500 egzemplarzy, z autografem Rowling w środku, został sprzedany w domu aukcyjnym Bonhams za 68 812 funtów. W 2020 inny egzemplarz, ale bez podpisu Rowling, został sprzedany na aukcji za 50 tysięcy funtów.
Stany Zjednoczone
W kwietniu 1997, jeszcze przed publikacją powieści, Bloombsbury prezentowało ją na targach książki dla dzieci w Bolonii we Włoszech. Arthur Levine, wydawca prowadzący Arthur Levine Books, imprint amerykańskiego wydawnictwa Scholastic Corporation, otrzymał egzemplarz i przeczytał go podczas powrotu samolotem do Stanów Zjednoczonych. Zachwycony powieścią, wziął udział w zorganizowanej przez Bloombsury aukcji praw do jej dystrybucji na terenie Stanów. Zaoferował 105 tysięcy dolarów, dzięki czemu wygrał aukcję, pokonując siedmiu kontrkandydatów.
Levine uznał, że tytuł książki nie wyraża jej magicznego charakteru, który powinien być przekazany amerykańskim czytelnikom w bardziej jawny sposób. Zasugerował Rowling zmianę go na Harry Potter and the School of Magic (Harry Potter i Szkoła Magii), jednak pisarka zaprotestowała, uważając go za niewłaściwy. Zaproponowała tytuł Harry Potter and the Sorcerer’s Stone (Harry Potter i Kamień Czarodzieja), mimo że stał on w sprzeczności z faktem, że kamień filozoficzny jest pojęciem z zakresu alchemii, a nie wymyślonym przez nią. Levine się zgodził, wskutek czego powieść i jej adaptacje są do dziś dystrybuowane w Stanach Zjednoczonych pod tym tytułem. Rowling przyznała, że żałuje zgody na porzucenie oryginalnego tytułu, ale jako debiutująca pisarka musiała dokonywać wyrzeczeń.
Również tekst powieści został zmodyfikowany, by brzmieć przystępniej dla amerykańskich czytelników. Około 80 słów bądź wyrażeń zostało zmienione. Przykładowo, „sherbet lemon” (cytrynowa landrynka) został zastąpiony przez „lemon drop”, „motorbike” (motocykl) przez „motorcycle”, „football” (piłka nożna) przez „soccer”, a „chips” (frytki) przez „fries”. Ponadto nastąpiły zmiany w układzie przecinków i konstrukcji niektórych fragmentów. Przykładowo, gdy Dean Thomas domaga się czerwonej kartki podczas meczu quidditcha, w oryginalnym tekście Rowling Ron Weasley wyjaśnia mu, że to nie mecz piłki nożnej, podczas gdy w wersji amerykańskiej uprzednio pyta Deana, co ma na myśli. Levine wyznał, że nie miał na celu amerykanizację powieści, lecz chciał, by amerykańskie dzieci przeżywały to samo doświadczenie literackie, co brytyjskie. Philip Nel, naukowiec z Kansas State University zajmujący się literaturą dziecięcą, uważa jednak, iż korekty Scholastic są „ukradkowym wandalizmem” wobec powieści i niekiedy wykraczają poza zwykłe tłumaczenie, zmieniając sens słów. Ponadto zwraca uwagę, że amerykańska wersja traci względem brytyjskiej nawiązania do lokalnej kultury. Przełożenie „quidditch pitch” (pitch do quidditcha) jako „quidditch field” (pole do qudditcha) wymazuje skojarzenie z krykietem. Z kolei wspólne użycie „mom” zamiast słów „mum” i „mam”, używanych kolejno przez Weasleyów i Seamusa Finnigana na określenie matki, prowadzi do utraty sugestii o różnym pochodzeniu bohaterów: „mum” jest określeniem popularniejszym wśród Brytyjczyków, zaś „mam” wśród Irlandczyków.
Wydawnictwo Scholastic zleciło Mary GrandPré zaprojektowanie oprawy graficznej amerykańskiego wydania. Na okładce (przedniej i tylnej) znalazł się jej rysunek przestawiający Harry’ego Pottera lecącego na miotle pomiędzy kolumnami otwartego korytarza, usiłującego, zgodnie z zasadami quidditcha, chwycić złoty znicz. Na ilustracji znajdują się także sowa Hedwiga, Albus Dumbledore, jednorożec i trójgłowy pies Puszek, zaś w tle widać Hogwart i Zakazany Las. GrandPré narysowała ponadto ilustracje, które znalazły się na początku każdego rozdziału. Choć nie została o to poproszona, zaprojektowała także logo na okładkę. Napis „Harry Potter” z literą P w kształcie błyskawicy był później wykorzystywany przez Warner Bros. w filmach i stanowi logo Harry’ego Pottera w większości elementów franczyzy Wizarding World.
Premiera powieści na terenie Stanów Zjednoczonych odbyła się 1 września 1998. Mimo to niektórzy czytelnicy nabyli już wcześniej brytyjskie wydanie poprzez Internet. Christopher Little skrytykował sklep Amazon za umożliwienie takiej sprzedaży, które uważał za „rażące lekceważenie prawa terytorialnego, a zatem działanie nielegalne”. Pierwsze amerykańskie wydanie obejmowało 50 tysięcy egzemplarzy, a do końca 1998 wydawnictwo zamówiło siedem dodruków.
Polska
Christopher Little wysłał książkę kilku polskim wydawcom, którzy początkowo nie wyrażali zainteresowania opublikowaniem jej. W 1999 Robert Gamble, założyciel wydawnictwa Media Rodzina, otrzymał egzemplarz od brata i zaczął zastanawiać się nad złożeniem oferty kupna praw do wydania powieści w Polsce. Poinformował o tym znajomą pastor w Edynburgu. Okazało się, że Rowling jest jej parafianką i w niedziele po mszach przychodzi na plebanię na herbatę. W następną niedzielę Gamble wziął udział w spotkaniu z Rowling na plebanii, gdzie wyraził chęć kupna praw do jej powieści. Media Rodzina złożyło ofertę i otrzymało zgodę. Dyrektor wydawnictwa, Bronisław Kledzik, zdradził: „Christopher Little (…) powiedział (…) później, że zadecydowała o tym nie tylko położona na stole zaliczka, ale zawarty w korespondencji nasz entuzjazm i głęboka wiara w wartości, jakie ta książka zawiera”.
Tłumaczenia powieści dokonał Andrzej Polkowski. W późniejszych wydaniach jego przekład był modyfikowany. Przykładowo, słowo „mugol” było w pierwszym tłumaczeniu pisane wielką literą, a w późniejszych transzach małą. W polskim wydaniu została wykorzystana oprawa graficzna autorstwa Mary GrandPré, stworzona na potrzeby wersji amerykańskiej. Powieść ukazała się w Polsce 10 kwietnia 2000, a jej pierwszy nakład obejmował 5 tysięcy egzemplarzy. Latem tego samego roku odbył się dodruk 20 tysięcy kopii. Kolejna transza została wyprodukowana jesienią, wraz z premierowymi egzemplarzami następnego tomu, Harry’ego Pottera i Komnaty Tajemnic.
Pozostałe tłumaczenia
Do 2001 powieść została przetłumaczona na ponad 40 języków zaś do 2008 na 67. W 2017 liczba ta przekroczyła 80 wraz z premierą przekładu na język scots. Część tłumaczeń obejmuje języki martwe i zostało dokonane przez środowisko akademickie. W 2001 Bloomsbury zleciło stworzenie przekładów na łacinę i język starogrecki, których dokonali kolejno Peter Needham z Eton College i Andrew Wilson z University of Bedfordshire. Powieść jest najdłuższym tekstem w drugim z tych języków od czasu tworzącego w III wieku Heliodora z Emesy.
Odbiór krytyków
Wielka Brytania
Lindsey Fraser napisała w swojej recenzji dla „The Scotsman”: „Harry Potter i Kamień Filozoficzny ma wszystko, co trzeba, by stać się klasykiem (…). Rowling z polotem i oryginalnością używa klasycznych narzędzi narracyjnych, zapewniając złożoną i wymagającą fabułę w formie niezwykle rozrywkowego dreszczowca. Jest pierwszoligową pisarką dziecięcą”. Recenzent „Herald Scotland” nazwał książkę „wspaniałym debiutem” i „całkowicie absorbującą”, zwracając uwagę na „dobrze zarysowane postacie i cudownie pomysłową, szybką historię”. Krytyk z „The Glasgow Herald” napisał, że „ciężko znaleźć dziecko, które by mogło się oderwać”. Recenzent „The Guardian” określił książkę jako „wielowarstwową debiutancką powieść, napędzaną pomysłowym humorem”. Krytycy z „The Guardian”, „The Sunday Times” i „Sunday Mail” porównywali Rowling do Roalda Dahla, przy czym ostatni z nich nazwał książkę najbardziej pomysłową od czasów Dahla. Rosemary Stones z „Books for Keeps” wystawiła powieści cztery gwiazdki w skali do pięciu, nazywając Rowling „najbardziej eskcytującym i energicznym nowym talentem”.
Anthony Holden z „The Guardian” skrytykował powieść jako „jednowymiarową” i określił ją jako „spisaną bajkę Disneya i nic ponadto”. Recenzent z Catholic Education Resource Center nazwał książkę „czystą watą cukrową”, a jej przesłanie „płytkim”.
Stany Zjednoczone
Recenzent magazynu „Kirkus Reviews” nazwał powieść „niezwykle przyjemnym fantasy”. Michael Cart z magazynu „Booklist” napisał: „Debiutancka powieść Rowling (…) to wspaniale wymyślone i pięknie napisane fantasy z elementami tradycyjnych brytyjskich historii szkolnych, które ani razu nie naruszają magicznych podstaw fabuły. Zdolność Rowling do fantastycznego ujęcia sportu, rywalizacji uczniów i ekscentrycznych zdolności przyczynia się do humoru, uroku i radości jej urzekającej powieści”. Denise Yagel z magazynu „Bookpage” oceniła: „Rowling napisała historię o magicznym chaosie, naprawdę godną często nadużywanej frazy współczesnego klasyka (…). Harry Potter i Kamień Filozoficzny jest pomysłowy i wciągający. Choć przeznaczony dla dzieci od lat 8 do 12, napisany jest dla każdego, kto uwielbia dobrze opowiedziane historie, angażujące umysł i chwytając za serce. Rowling to pisarka, którą warto śledzić i zapamiętać”. Charles Taylor z serwisu Salon.com napisał: „Powiedzieć, że J.K. Rowling napisała wspaniałą powieść dziecięcą, to za mało. Ona napisała wspaniałą powieść”.
Michael Winerip z „The New York Times” napisał: „J.K. Rowling, podobnie jak Roald Dahl, posiada dar utrzymywania emocji, lęków i triumfów postaci w ludzkiej skali, nawet gdy zewsząd wyskakują elementy nadprzyrodzone”. Zwrócił uwagę na humor, a postacie nazwał „imponująco trójwymiarowymi (a czasami nawet czterowymiarowymi) przez większość książki”. Skrytykował jednak ostatnie cztery rozdziały, wytykając im irytujące i wymyślne zwroty akcji oraz bezsensowne zachowanie bohaterów. Liz Rosenberg z „The Boston Globe” nazwała książkę „uroczą, pomysłową i magiczną”, jednak skrytykowała ostatnie 20–30 stron za zbyt pospieszne prowadzenie fabuły.
Sprzedaż
Do końca 1997 w Wielkiej Brytanii sprzedano 70 tysięcy egzemplarzy powieści. W marcu 1999 sprzedaż na terenie tego państwa przekroczyła 300 tysięcy sztuk. W samym 2001 w Wielkiej Brytanii kupiono 1,1 miliona egzemplarzy powieści, co było najwyższym wynikiem spośród wszystkich książek w tym roku. Do czerwca 2003 zostały sprzedane 2 534 993 sztuki. W samej dekadzie 2000–2009 sprzedaż powieści w kraju wyniosła 3,42 miliony egzemplarzy, co było szóstym najwyższym wynikiem spośród wszystkich książek, zaraz za Kodem Leonarda da Vinci Dana Browna i czterema innymi tomami cyklu Harry Potter. W 1998 firma The Nielsen Company, zajmująca się badaniami marketingowymi, zaczęła gromadzić dane na temat sprzedaży książek w Wielkiej Brytanii. Według jej danych do 2010 sprzedaż Harry’ego Pottera i Kamienia Filozoficznego wyniosła 3 844 316 egzemplarzy, zaś do 2012 4 200 654 egzemplarzy, co było trzecim najwyższym wynikiem spośród wszystkich książek, zaraz za Kodem Leonarda da Vinci oraz Harrym Potterem i Insygniami Śmierci.
W Stanach Zjednoczonych do końca 1998 zostało sprzedane 190 tysięcy egzemplarzy powieści. W grudniu 1998 Harry Potter i Kamień Filozoficzny objął szesnastą, ostatnią pozycję notowania bestsellerów beletrystycznych na terenie kraju, publikowanej przez „The New York Times”. W sierpniu 1999, w 34. tygodniu obecności na liście, po raz pierwszy znalazł się na miejscu pierwszym. Przez kolejne miesiące trzy wydane dotychczas tomy cyklu Harry Potter nieustannie znajdowały się w rankingu, niekiedy zajmując trzy pierwsze pozycje. Niezadowolenie wydawców z tego faktu doprowadziło do podjęcia przez „The New York Times” decyzji o wydzieleniu w lipcu 2000 odrębnego notowania dla literatury dziecięcej, która od teraz nie mogła się znajdować na głównej liście. Do 2001 sprzedaż Harry’ego Pottera i Kamienia Filozoficznego w Stanach Zjednoczonych wyniosła 11 719 111 egzemplarzy (6 631 807 w miękkiej oprawie i 5 087 304 w twardej). W 2007 wydawnictwo Scholastic Corporation zdradziło, że dotychczas wydrukowało 29 milionów kopii powieści.
W Polsce Harry Potter i Kamień Filozoficzny sprzedał się w pierwszych pięciu miesiącach (czyli do lipca 2000) w tysiącu egzemplarzy. Popularność powieści znacznie zwiększyła się w drugiej połowie roku wskutek informacji o ekranizacji oraz światowej premiery czwartego tomu cyklu Harry Potter. Sprzedaż książki wyniosła około 130 tysięcy egzemplarzy w 2000 i około 495 tysięcy w 2001 (z czego 100 tysięcy kupił koncern Coca-Cola dla celów promocyjnych). Do połowy 2008 liczba kupionych kopii powieści w Polsce przekroczyła 927 tysiące, zaś do stycznia 2012 1,024 miliona egzemplarzy (863 tysięcy w oprawie miękkiej i 161 tysięcy w twardej).
Światową sprzedaż Harry’ego Pottera i Kamienia Filozoficznego szacuje się na 120 milionów egzemplarzy, co czyni z niej jedną z najchętniej kupowanych książek w historii. Jest to zarazem najwyższy wynik z całego cyklu Harry Potter.
Adaptacje
Film
W 1997 angielski producent filmowy David Heyman, stojący na czele wytwórni Heyday Films, wyraził zainteresowanie realizacją adaptacji Harry’ego Pottera i Kamienia Filozoficznego. Za sprawą swojego przyjaciela Lionela Wigrama przekonał wytwórnię Warner Bros. Pictures w Los Angeles, w której Wigram był zatrudniony, do stworzenia ekranizacji. Początkowo Rowling nie chciała wyrazić zgody na film, gdyż obawiała się utraty praw do stworzonych przez siebie postaci. Ostatecznie zgodziła się, otrzymawszy w umowie gwarancję, że nie będą powstawały nieautoryzowane przez nią filmy oraz że obsada będzie się składać wyłącznie z Brytyjczyków. Kontrakt został podpisany 1 września 1998, w dniu amerykańskiej premiery powieści.
Angaż na scenarzystę filmu otrzymał Steve Kloves, zaś na reżysera Chris Columbus. Heyday był producentem filmu, który powstał jako współprodukcja Warner Bros. Pictures, Heyday Film oraz należącej do Columbusa wytwórni 1492 Pictures. W głównych rolach zostali obsadzeni: Daniel Radcliffe jako Harry Potter, Rupert Grint jako Ron Weasley i Emma Watson jako Hermiona Granger. Angaż do ról drugoplanowych otrzymali między innymi: Robbie Coltrane, Richard Harris, Maggie Smith, Alan Rickman, Richard Griffiths, Fiona Shaw, Ian Hart, John Cleese i Tom Felton. Zdjęcia odbywały się głównie w kompleksie Leavesden Studios w miejscowości Leavesden, położonej około 32 kilometry od Londynu.
Premiera filmu odbyła się 4 listopada 2001. Produkcja spotkała się głównie z pozytywnym odbiorem wśród krytyków, gromadząc wynik 81% pozytywnych recenzji w serwisie Rotten Tomatoes. W 2002, gdy zakończyła się emisja kinowa filmu, jego dochód brutto wynosił ponad 974 miliony dolarów amerykańskich, co było drugim najwyższym wynikiem w historii, zaraz za Titanikiem (1997). Aktualnie jego łączny dochód (obejmujący wznowienia emisji kinowej) to ponad 1,022 miliarda dolarów amerykańskich. Produkcja otrzymała trzy nominacje do Nagród Akademii Filmowej (Oscarów) i siedem nominacji do Nagród Brytyjskiej Akademii Filmowej (BAFTA).
Gra komputerowa
16 listopada 2001 przedsiębiorstwo Electronic Arts wydało grę komputerową Harry Potter i Kamień Filozoficzny, której fabuła bazuje na powieści i jej filmowej adaptacji. Ukazała się ona wówczas w wariantach na PlayStation, Microsoft Windows, Game Boy Color i Game Boy Advance. 28 lutego 2002 przedsiębiorstwo Aspyr Media opublikowało jej wersję na macOS. 9 grudnia 2003 Electronic Arts wydał grę na PlayStation 2, Xbox i GameCube.
|
[
{
"question_id": "11560123",
"question_type": "Factoid_com",
"question": "W jakich krajach J.K. Rowling pisała swój debiut literacki?",
"answer": "J.K. Rowling swój debiut literacki pisała w Wielkiej Brytanii i Portugalii.",
"span": [
0,
44
],
"reasoning_pattern": "Substitution"
}
] |
[
{
"question_id": "11593400",
"question_type": "Confirmation_sim",
"question": "Czy Harry Potter i Kamień filozoficzny jest powieścią?",
"answer": "Tak.",
"span": [
46,
193
]
},
{
"question_id": "11593391",
"question_type": "Confirmation_cont",
"question": "Czy Harry Potter i Kamień filozoficzny jest debiutem literackim J. K. Rowling?",
"answer": "Tak.",
"span": [
306,
418
]
},
{
"question_id": "11560125",
"question_type": "Factoid_cont",
"question": "Jak nazywa się główny bohater powieści Harry Potter i Kamień Filozoficzny?",
"answer": "Główny bohater powieści Harry Potter i Kamień Filozoficzny nazywa się Harry Potter.",
"span": [
0,
12
]
},
{
"question_id": "11560126",
"question_type": "Factoid_cont",
"question": "Jak nazywa się morderca rodziców Harry'ego Pottera?",
"answer": "Morderca rodziców Harry'ego Pottera nazywa się Lord Voldemort.",
"span": [
900,
916
]
},
{
"question_id": "11593414",
"question_type": "Factoid_sim",
"question": "Gdzie J.K. Rowling pisała powieść Harry Potter i Kamień Filozoficzny?",
"answer": "J.K. Rowling pisała powieść Harry Potter i Kamień Filozoficzny w Wielkiej Brytanii i Portugalii.",
"span": [
993,
1070
]
}
] |
00807153
|
Manga
Manga (jap. 漫画) – komiks, obraz, rysunek, szkic, karykatura. Japońskie słowo wywodzące się ze sposobu ozdabiania rycin i innych form sztuki użytkowej. Współcześnie używane poza Japonią oznacza japoński komiks.
Manga wyewoluowała z połączenia drzeworytu ukiyo-e i wschodniego stylu rysowania z zachodnimi technikami, a swoją obecną formę przybrała krótko po II wojnie światowej. Manga jest drukowana głównie w czerni i bieli, nie licząc okładek i ewentualnie kilku pierwszych stron.
Popularne mangi są adaptowane na filmy animowane i seriale anime.
Pochodzenie
Słowo „manga” weszło do powszechnego obiegu po opublikowaniu w XIX w. Edehon Hokusai manga (Manga Hokusaia do nauki rysowania), zawierającej posortowane rysunki ze szkicowników znanego artysty ukiyo-e, Katsushiki Hokusaia, które miały służyć jego uczniom (i każdemu, kto chciał zgłębiać wiedzę w tej dziedzinie) za modele.
Termin „manga” odnosił się początkowo do karykatur i humorystycznych rysunków, później (końcem XIX w.) zaczął wychodzić z użycia i został zastąpiony starszymi określeniami jak „giga” czy „Tobae” (od imienia mnicha Tōby, autora Zwoju z humorystycznymi obrazami zwierząt i ludzi). W obecnej formie manga zaistniała dopiero po II wojnie światowej.
W drugiej połowie XIX w., kiedy Japonia dokonała otwarcia na świat (okres Meiji), do kraju zaczęli przyjeżdżać zachodni artyści, którzy przekazywali Japończykom wiedzę na temat europejskich metod i technik kreowania obrazu.
W XX w. słowo „manga” zaczęło odnosić się głównie do komiksu, który w kulturze japońskiej jest traktowany inaczej niż w kulturze amerykańskiej. W Japonii jest on formą sztuki i jednocześnie popularnej literatury. Podobnie jak jej amerykański odpowiednik, manga była i jest krytykowana – głównie przez zachodnich odbiorców – za zawartą w niej przemoc i podteksty seksualne (choć już w epoce Edo tworzono erotyczne drzeworyty shunga). Te nurty to jednak tylko część tego rodzaju twórczości. Wolność w doborze problematyki pozwala artystom rysować mangi dla każdej grupy wiekowej i na każdy temat.
W Japonii używa się kilku określeń japońskiego komiksu, ale słowo „manga” jest najczęściej używane wśród fanów gatunku. Z drugiej strony – ludzie związani z branżą wydawniczą, szukający bardziej prestiżowej nazwy dla swojej profesji, nierzadko używają formy komikkusu, która jest tłumaczeniem angielskiego comic book.
Formaty i styl mangi
Większość mang publikowana jest w periodycznie ukazujących się magazynach. Każdy z nich prowadzi zwykle od kilku do kilkunastu serii w odcinkach. Zazwyczaj po 20–40 stron na odcinek. Wydawnictwa te są drukowane na papierze o niskiej jakości i mogą mieć od 200 do ponad 850 stron. Mogą też zawierać pojedyncze historyjki i yonkomy (paski komiksowe). Twórcy takich komiksów zaczynają od kilku obrazkowych opowiastek, pracując w ten sposób na uznanie. Jeśli te okażą się sukcesem, są kontynuowane, ale kiedy nie odniosą spodziewanego sukcesu – mogą zostać przerwane nawet w środku rozwijającej się historii.
Dla obniżenia kosztów produkcji większość mang jest drukowana w czarno-białej kolorystyce (oprócz okładek). Gdy seria publikowana jest przez dłuższy czas, jej rozdziały zostają zebrane razem i wydrukowane w oddzielnych tomikach zwanych tankōbon. Drukuje się je na papierze wyższej jakości, gdyż są przeznaczone do kolekcjonowania.
Japoński komiks charakteryzują: linia (tzw. kreska) górująca nad formą oraz rozkład paneli inny niż w zachodnim komiksie. Okienka i strony czyta się od prawej do lewej, tak jak w tradycyjnym japońskim piśmie, przez co mangę przegląda się od ostatniej kartki do pierwszej (z europejskiego punktu widzenia), czyli inaczej niż w krajach zachodnich. Niektórzy wydawcy tłumaczonej mangi trzymają się takiego układu, inni jednak odwracają kierunek, żeby ułatwić czytanie swoim czytelnikom.
Mimo że grafika waha się od realistycznej do prostej i komiksowej, postacie często posiadają „wschodnie” rysy i ogromne oczy. Stały się one charakterystycznym elementem mangi, odkąd w latach 50–60. XX wieku Osamu Tezuka, twórca Astro Boya, uznawany za ojca współczesnej mangi, zaczął je w taki sposób rysować, inspirując się stylem kreskówek Disneya. Nie wszyscy artyści trzymają się jednak tej konwencji.
Gatunki
Gatunki większości mang zbieżne są z tymi obecnymi w komiksie zachodnim. Istnieją jednak również takie, które są charakterystyczne dla komiksu japońskiego i pojawiają się w nim znacznie częściej niż w innych:
- shōjo-manga (jap. 少女漫画) – rodzaj mangi przeznaczonej głównie dla dziewcząt;
- shōnen-manga (jap. 少年漫画) – rodzaj mangi przeznaczonej głównie dla chłopców;
- seinen-manga (jap. 青年漫画) – manga adresowana głównie do młodych mężczyzn w wieku pomiędzy 18 a 30 lat;
- josei-manga (jap. 女性漫画) – rodzaj mangi, który opowiada o codziennym życiu kobiet w Japonii i jest skierowany do starszych nastolatek i dojrzałej widowni żeńskiej;
- manga alternatywna:
- gekiga (jap. 劇画, dosł. dramatyczne obrazy) – odpowiednik zachodniego określenia powieść graficzna, ukuty przez Yoshihiro Tatsumiego, dla odróżnienia od popularnych komiksów skierowanych do młodszego czytelnika. Są to komiksy, które „odmalowują najczęściej w czarnych barwach życie codzienne i problemy społeczne”;
- la nouvelle manga – francusko-belgijsko-japoński ruch artystyczny, przypominający stylem mangę (np. Szpinak Yukiko);
- nurt erotyczny, czyli ecchi (lekko erotyczne, często widać bieliznę, nagie ciało bez szczegółów lub z przysłoniętymi częściami intymnymi), hentai (z jap. „zboczeniec”; sceny erotyczne i pornograficzne, szczególnie w anime), a także mniej dosłowne w pokazywaniu erotyki nurty komiksów o tematyce homoseksualnej, czyli shōjo-ai (dziewczęca miłość) lub yuri oraz shōnen-ai (chłopięca miłość) lub yaoi.
Manga poza Japonią
We Francji pojawiają się dramaty dla dorosłych i formy eksperymentalne prezentowane w formie mangi. Istnieje też ruch Nouvelle Manga zapoczątkowany przez Frédérica Boileta, dążący do połączenia dojrzałej, wyszukanej mangi ze stylem tradycyjnego komiksu francusko-belgijskiego.
Wydawnictwo Chuang Yi publikuje mangę po angielsku i chińsku w Singapurze. Niektóre angielskojęzyczne tytuły tego wydawnictwa są importowane do Australii i Nowej Zelandii. W Indonezji rynek komiksu japońskiego w krótkim czasie stał się jednym z najszybciej rosnących poza Japonią. Manga w Indonezji jest publikowana przez Elex Media Komputindo, Acolyte, Gramedia. W Australii wiele popularnych japońsko- i chińskojęzycznych komiksów i anime jest wydawanych przez Madman Entertainment.
Manga okazała się na tyle popularna, że wydawnictwa takie jak Antarctic Press, Oni Press, Seven Seas Entertainment, TOKYOPOP, a nawet Archie Comics zaczęły wydawać własne, inspirowane mangą zeszyty w podobnej stylizacji. Pierwsze z nich pojawiły się w 1985.
Ze względu na znaczący wzrost popularności mangi poza Japonią, brytyjska pisarka Emma Hayley wraz z wydawnictwem SelfMadeHero postanowiła wydać mangi opowiadające dzieła Szekspirowskie w postaci japońskiego komiksu. Chciała w ten sposób przybliżyć twórczość poety i zachęcić czytelników mangi do czytania jego dramatów.
Manga w Polsce
Pierwszą mangą oficjalnie wydaną w Polsce było Aż do nieba (jap. Ten-no hate made) autorstwa Riyoko Ikedy, wydane przez Japonica Polonica Fantastica. Na polskim rynku (2021) działają wydawnictwa specjalizujące się w mandze, takie jak Japonica Polonica Fantastica, Waneko, Hanami czy Studio JG. Manga znajduje się także w ofercie wydawców komiksowych, takich jak Egmont czy Kultura Gniewu. Publikowane są zarówno pozycje jednotomowe, jak też serie. Za pierwszy polski komiks narysowany w tym stylu uważana jest Meago Saga autorstwa Magdaleny Kani wydana w 2007 roku.
W Polsce wychodziły i wychodzą również magazyny poświęcone mandze i anime. Najpopularniejsze z nich to „Kawaii”, „Otaku”, „Kyaa!” (nadal wychodzi w roku 2021) czy „Arigato”.
|
[
{
"question_id": "11558400",
"question_type": "Confirmation_com",
"question": "Czy termin manga zaczął być powszechnie stosowany w czasie, gdy tworzył Osamu Tezuka?",
"answer": "Nie.",
"span": [
1,
6
],
"reasoning_pattern": "Events Chronogoly"
}
] |
[
{
"question_id": "11558401",
"question_type": "Factoid_sim",
"question": "W którym wieku słowo manga weszło do powszechnego obiegu?",
"answer": "Słowo manga weszło do powszechnego obiegu w XIX w.",
"span": [
632,
640
]
},
{
"question_id": "11558405",
"question_type": "Confirmation_sim",
"question": "Czy Osamu Tezuka tworzył w latach 50-60. XX wieku?",
"answer": "Tak.",
"span": [
3952,
4176
]
},
{
"question_id": "11558402",
"question_type": "Factoid_sim",
"question": "Kiedy Osamu Tezuka tworzył mangi inspirowane kreskówkami Disneya?",
"answer": "Osamu Tezuka tworzył mangi inspirowane kreskówkami Disneya w latach 50-60. XX wieku.",
"span": [
4008,
4032
]
}
] |
00807171
|
Kodeks Hammurabiego
Kodeks Hammurabiego – babiloński zbiór praw zredagowany i spisany w XVIII w. p.n.e. za panowania króla Hammurabiego, szóstego przedstawiciela I dynastii z Babilonu.
Ogólna charakterystyka
Z dotychczas odnalezionych podczas wykopalisk archeologicznych mezopotamskich zbiorów praw kodeks Hammurabiego jest w najlepszym stanie. Odnaleziony w 1902 roku w Suzie (dzisiejszy Iran) przez francuskiego archeologa – M. Jequier, członka wyprawy de Morgana. Tekst wyryto w diorycie pismem klinowym w dialekcie babilońskim języka akadyjskiego, niemal kompletny. Jako pierwszy tłumaczeniem 51 zachowanych kolumn tekstu zajął się francuski asyriolog Vincent Scheil. Sama stela znajduje się obecnie w Luwrze. W górnej części stożka zobrazowano króla Hammurabiego, stojącego w kornej postawie przed bogiem słońca, Szamaszem, który siedzi na tronie. Król przyjmuje insygnia władzy z rąk tego głównego bóstwa całej Mezopotamii. W ten sposób Hammurabi uświadamiał wszystkim, że władza oraz prawa przez niego nadane pochodzą od samego boga i są nienaruszalne. Stelę dla podkreślenia jej znaczenia ustawiono przy największej świątyni Babilonu.
Źródła poznania
Intencją Hammurabiego jako prawodawcy było spisanie wszystkich panujących zwyczajów i praw oraz ustanowienie jednolitych norm ułatwiających rozwój społeczno-gospodarczy Mezopotamii. Przez tę kodyfikację dążył też do zatarcia różnic pomiędzy południem a północą rozległego kraju (pomiędzy Sumerami i Akadami). W tym celu kazał wyryć obowiązujące w jego państwie prawa (prawdopodobnie w znacznej mierze stosowane przez Sumerów) na wysokiej ponad dwa metry steli. W roku 1160 p.n.e., po najeździe Elamitów pod wodzą Szutruk-Nahhunte I na dolną Mezopotamię, stela z Kodeksem została zrabowana z Sippar i wywieziona do Suzy.
Znane są także wcześniejsze zbiory praw, zachowane fragmentarycznie, starsze od kodeksu Hammurabiego: kodeks Urukaginy (I połowa XXIV wieku p.n.e.), kodeks Ur-Nammu (przełom XXII–XXI wieku p.n.e.), kodeks Bilalamy z Esznunny (przełom XXI–XX wieku p.n.e.), kodeks Lipit-Isztara (XX wiek p.n.e.), zapisane – podobnie jak Kodeks Hammurabiego – po babilońsku.
Charakter praw Hammurabiego
Tekst ze steli pozbawiony wyróżnień i punktów, a przez to faktycznie niemający charakteru kodeksu, we współczesnych przekładach dzieli się na trzy części: wstęp, właściwe przepisy prawne z 282 paragrafami oraz epilog zawierający sankcje prawne.
Kodeks unifikował i systematyzował obowiązujące prawa z wielu dziedzin. Zawierał przepisy prawa karnego, prywatnego oraz procesowego. Znaczna część spisanych praw dotyczyła kwestii ochrony majątku oraz spraw rodzinnych (np. rozstrzygnięć w sprawach dziedziczenia, przynależności dzieci, zdrady małżeńskiej). Wiele miejsca poświęca się też problemom handlowym, kredytom, umowom, odpowiedzialności z tytułu wynagrodzenia szkody. Uwzględniono także podstawowe ceny towarów i usług. Opisano procedurę postępowania sądowego oraz wymieniono przestępstwa i odpowiednie dla nich kary. System kar opierał się na prawie talionu oraz mutylacji (Czym uczyniłeś to ci odetniemy, na przykład jeśli syn uderzył ojca, ucinano mu rękę). Wiele przestępstw zagrożonych było karą śmierci. Tylko nieliczne kary były bezkrwawe i ograniczały się do grzywny w srebrze, co dla karanego mogło się skończyć niewolą za długi.
Prawo ustanowione przez Hammurabiego miało charakter kazuistyczny, to znaczy jego przepisy formułowano przewidując konkretne, możliwe do popełnienia przestępstwa, nie starając się o wypracowanie uniwersalnych zasad ogólnych. Mieszkańcy państwa Hammurabiego nie byli równi wobec prawa. O wielkości kary decydował status: wolny czy niewolnik, posiadany majątek lub funkcja (wyróżnia się urzędników – dwór). Liczyło się, kto skarżył i kto był oskarżonym. Za uszkodzenie ciała niewolnika odszkodowanie brał jego właściciel (odszkodowanie za utratę zdolności do pracy).
Przykłady prawne w Kodeksie Hammurabiego
§ 1 Jeśli ktoś kogoś oskarżył i rzucił na niego podejrzenie o zabójstwo, zaś tego mu nie udowodnił, ten kto go oskarżył, poniesie karę śmierci.
§ 22 Jeśli obywatel dokonał rabunku i został złapany, człowiek ten zostanie zabity.
§ 102 Jeśli kupiec dał agentowi handlowemu pieniądze jako pożyczkę bezprocentową, a on tam, gdzie poszedł, poniósł stratę, zwróci kupcowi kapitał.
§ 103 Jeśli podczas jego podróży nieprzyjaciel zabierze mu wszystko, co niósł, przed bogiem przysięgnie i będzie uwolniony.
§ 128 Jeśli obywatel żonę sobie wziął, a umowy z nią nie zawarł, kobieta ta nie jest jego żoną.
§ 153 Żona, która dla poślubienia drugiego mężczyzny kazała zabić swego męża, ma zostać wbita na pal.
§ 195 Jeśli syn ojca swego uderzył, rękę mu utną.
§ 196 Jeśli obywatel oko obywatelowi wybił, oko mu wybiją.
§ 197 Jeżeli obywatel złamał kość, kość złamią jemu.
§ 198 Jeśli wyrwał oko poddanego albo złamał kość poddanego, zapłaci jedną minę srebra.
§ 199 Jeśli wyrwał oko niewolnika innej osoby albo złamał kość niewolnikowi innej osoby, zapłaci połowę ceny jego kupna.
§ 200 Jeśli obywatel wybił ząb obywatelowi równemu sobie, ząb wybiją jemu.
§ 205 Jeśli niewolnik obywatela w policzek obywatela uderzył, ucho mu utną.
§ 221 Jeśli lekarz kość obywatela złamaną wyleczył lub mięsień bolący uzdrowił, ranny da lekarzowi 5 szekli srebra [1 szekiel to około 10,5 g].
§ 218 Jeśli lekarz obywatelowi operację ciężką nożem z brązu wykonał i spowodował śmierć obywatela lub łuk brwiowy obywatela nożem z brązu otworzył i oka obywatela pozbawił, rękę utną mu.
§ 229 Jeśli budowniczy wybudował komuś dom, a dzieła swego nie wykonał trwale i dom, który wybudował, zawali się i zabije właściciela, budowniczy poniesie karę śmierci.
Wartość praw Hammurabiego
Prawa ustalone w Kodeksie Hammurabiego są obecnie uważane za największe dzieło legislacyjne starożytnego Wschodu, którego celność myśli prawnej przewyższyły dopiero kodyfikacje Justyniana (Digesta Justyniana: Corpus Iuris Civilis). Kazuistyczny system budowy norm, mimo upływu blisko dwóch tysięcy lat, zastosowali również juryści Justyniana. Zniesienie systemu prawnego Hammurabiego było rezultatem upadku ówczesnej cywilizacji pod naporem Persów.
Znajomość Prawa Hammurabiego w Polsce
Pierwsze, częściowe tłumaczenie Kodeksu Hammurabiego, ukazało się w 1905 roku. Następnie w 1957 roku ukazało się polskie tłumaczenie tekstu czeskiego asyriologa i historyka prawa, Josefa Klimy, wraz z obszernymi komentarzami, zachowującymi do dziś swoją wartość. Pierwsze pełne tłumaczenie z oryginału na język polski przygotował dr Marek Stępień. Ukazało się drukiem w 1996 roku pod tytułem Kodeks Hammurabiego.
|
[
{
"question_id": "11592313",
"question_type": "Factoid_com",
"question": "Który lud przyczynił się do zniesienia ustanowionego w XVIII w. p.n.e. babilońskiego systemu praw?",
"answer": "Lud, który przyczynił się do zniesienia ustanowionego w XVIII w. p.n.e. babilońskiego systemu praw, to Persowie.",
"span": [
0,
19
],
"reasoning_pattern": "Substitution"
}
] |
[
{
"question_id": "11592314",
"question_type": "Factoid_sim",
"question": "Jak nazywamy ustanowiony w XVIII w. p.n.e. babiloński zbiór praw?",
"answer": "Ustanowiony w XVIII w. p.n.e. babiloński zbiór praw to kodeks Hammurabiego.",
"span": [
0,
19
]
},
{
"question_id": "11592315",
"question_type": "Confirmation_sim",
"question": "Czy kodeks Hammurabiego zniesiono w wyniku upadku cywilizacji babilońskiej?",
"answer": "Tak.",
"span": [
6011,
6116
]
},
{
"question_id": "11592316",
"question_type": "Factoid_sim",
"question": "Który lud doprowadził do upadku cywilizacji babilońskiej?",
"answer": "Lud, który doprowadził do upadku cywilizacji babilońskiej, to Persowie.",
"span": [
6109,
6115
]
}
] |
00807205
|
Łuskiewnik czyli nie zawsze rośliny są samożywne
W podręcznikach szkolnych rośliny są przedstawiane jako samożywne (autotroficzne), zdolne do fotosyntezy. W odróżnieniu o heterotrofów, żywiących się "cudzą" materią organiczną. Ramy są potrzebne. To one pokazują mimochodem także i to, co poza nimi. Spotykanie wyjątków jest frapujące. Co zrobisz z takim niepasującym wyjątkiem, jak już dostrzeżesz? Wyrzucisz, przemilczysz, usuniesz z podręcznika czy może skłoni Cię do refleksji i poszerzy Twoją wiedzę?
Wczesną wiosną w lesie spotkałem niezwykłą roślinę, wymykającą się ze schematów. To łuskiewnik różowy (Lathraea quamaria) roślina pasożytnicza z rodziny zarazowatych (Orobanchaceae). Rodzaj łuskiewnik obejmuje co najmniej cztery gatunki. Występują w Eurazji. W Europie rosną trzy gatunki, z których jeden w Polsce – właśnie łuskiewnik różowy. Łuskiewniki są pasożytami całkowitymi, ich pędy pozbawione są chlorofilu a więc nie są zdolne do fotosyntezy jak na roślinę przystało. Łuskiewniki są pasożytami różnych gatunków drzew (najczęściej olch, wierzb i topoli, także leszczyny i buka). Pasożytuje na korzeniach tych drzew, pobierając za pomocą ssawek wodę wraz z solami mineralnymi i substancjami organicznymi. A że dzieje się to pod ziemią to zdolność do fotosyntezy zaniknęła całkowicie, jako zbędna (proszę porównać półpasożytniczą jemiołę). A ponieważ przez kilka lat prowadzi życie całkowicie podziemne, to i nie transpiruje. Wiosną tylko pojawiają się pędy nadziemne z kwiatami. I ujawnia się związek tej niecodziennej rośliny z owadami.
Pędy nadziemne z kwiatami łuskiewników rozwijają się wiosną. Wtedy można je zobaczyć. Jak na rośliny przystało mają kwiaty, które zapylane są przez muchówki i błonkoskrzydłe, często występuje także samopylność. Nasiona zaopatrzone są w elajosomy, zjadane przez mrówki, które przy okazji roznoszą nasiona. Raz więc owady przenoszą pyłek i pomagają w zapyleniu, dwa - roznoszą nasiona i pomagają w dyspersji. Podwójny związek z owadami i historia wspólnej ewolucji (koewolucji).
Ale to nie wszystko z zadziwiających cech łuskiewników. Na ich pędach podziemnych zredukowane, łuskowate liście tworzą zagłębienia, mogące według niektórych badaczy funkcjonować jako pułapki, sugerując, że są to także rośliny mięsożerne. Ale to tylko przypuszczenie. Nie zaobserwowano odpowiednich enzymów jak i nie widziano ofiar. Następnym razem na spacerze w lesie uważnie się przyjrzyj się, może będziesz świadkiem przełomowej i sensacyjnej obserwacji.
Moja zbuntowana dusza od zawsze (mojego życia a nie Wszechświata) szukała tego, co nie mieści się w schematach i sztywno wyznaczonych ramach. Ciekawiło mnie to, co poza (żeby zobaczyć to, co poza, najpierw trzeba poznać to, co w wyznaczonych przegródkach. Bez tego nie da się wyjść poza ramy). Dotrzeć do końca świata i zobaczyć co tam jest, co jest poza końcem (jak na słynnej grafice ze średniowiecza czy renesansu, już nie pamiętam). Wyjątki zwracały i zwracają moją uwagę. Dodają smaku.
Przypomniało mi się to a propos rozkładu materiału i szkolnego programu oceniania, pięknie zebranego w tabelkę. Życie jest jednak znacznie bogatsze a sytuacje szkolne często wykraczają poza ramy, przewidziane przez autorów takich uroczych tabelek. Wolałbym, aby nauczyciele z nich korzystający czuli się buntownikami i samodzielnie wychodzili poza nakreślone ramy. Bo i tak muszą.
Nie wszystko zmieści się w przegródkach, tabelkach. Klasyfikacja czy rozumienie? Sztywna reguła czy tylko punkt wyjścia? Bogactwo relacji w świecie organizmów żywych jest ogromne. Próbując to uogólnić warto wspomnieć o klasach abstrakcji i klasach dyskrecji. To dwa sposoby porządkowania obserwowanych zjawisk.
Te pierwsze są tymczasowe (klasy abstrakcji), wskazują na czynnik wyróżniający, definiujący podział. I zakładają, że zawsze można dokonać wyabstrahowania w oparciu o inny czynnik. Można inaczej podzielić i wyróżnić obiekty. Z tego powodu mamy sporo różnych podziałów zachodzących na siebie. Klasy dyskrecji to sztywne i nieprzekraczalne granice, dzielenie na zbiory zamknięte (klasyczne). Można zaliczyć obiekt tu albo tam, bez żadnych niuansów i innych możliwości. Na przykład w klasie szkolnej możemy wyróżnić zbiór chłopców i zbiór dziewczynek. A co zrobić, gdy ktoś nie w pełni pasuje ani tu ani tam? Biologia zna wiele takich przypadków. To co, usunąć, zaprzeczyć, na siłę przyporządkować wbrew rzeczywistości? Usunąć z tabelki, usunąć z lekcji? Może lepiej wyjść z ciasnych ram i mieć odwagę spojrzeć inaczej? Wymaga to rozumienia istoty sprawy a nie tylko zapamiętania "tabelki".
Wyjście z ramek, z wyznaczonych tabelkami przegródek wymaga samodzielności i odwagi rozumienia a nie tylko zapamiętania. Skoro w tabelce nie przewidziano to nie istnieje? Matematyka stworzyła teorie zbiorów rozmytych, czyli nawet matematycznie da się. Z czego korzystają biolodzy i ekolodzy. Bo taki model lepiej opisuje rzeczywistość. Mieć odwagę spojrzeć inaczej i sprawdzić, czy się rozumie.
Co z tym łuskiewnikiem? Jest przecież rośliną. Ale jednocześnie jest niefotosyntetyzującym pasożytem. Czy ewolucja po raz kolejny powtarza powstawianie różnych poziomów troficznych i różnych relacji? Parafrazując porzekadło można napisać, że ewolucja to i na gwoździu zupę ugotuje.
|
[
{
"question_id": "11696425",
"question_type": "Confirmation_com",
"question": "Czy wszystkie rośliny posiadające kwiaty są autotroficzne?",
"answer": "Nie.",
"span": [
0,
48
],
"reasoning_pattern": "Substitution"
}
] |
[
{
"question_id": "11696428",
"question_type": "Confirmation_sim",
"question": "Czy rośliny autotroficzne to rośliny samożywne?",
"answer": "Tak.",
"span": [
50,
132
]
},
{
"question_id": "11696429",
"question_type": "Descriptive_sim",
"question": "Co oznacza, że rośliny są samożywne?",
"answer": "To, że rośliny są samożywne, oznacza, że są zdolne do fotosyntezy.",
"span": [
50,
155
]
},
{
"question_id": "11696430",
"question_type": "Confirmation_sim",
"question": "Czy łuskiewniki są zdolne do fotosyntezy?",
"answer": "Nie.",
"span": [
852,
986
]
},
{
"question_id": "11696431",
"question_type": "Confirmation_cont",
"question": "Czy łuskiewniki mają kwiaty? ",
"answer": "Tak.",
"span": [
1442,
1495
]
}
] |
00807155
|
Marta Nieradkiewicz
Marta Nieradkiewicz (ur. 21 czerwca 1983 w Łodzi) – polska aktorka teatralna i filmowa.
Życiorys
Marta Nieradkiewicz ukończyła VI Liceum Ogólnokształcące w Łodzi, w klasie o profilu teatralno-filmowym. W 2007 ukończyła studia na Wydziale Aktorskim PWSFTviT w Łodzi i w tym samym roku na XXV Festiwalu Szkół Teatralnych w Łodzi otrzymała Wyróżnienie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego za rolę Klarysy Hailsham-Brown w przedstawieniu Pajęcza sieć oraz nagrodę Publiczności w kategorii „najbardziej elektryzująca rola żeńska”. Za rolę Sylwii w filmie Płynące wieżowce otrzymała Nagrodę za drugoplanową rolę kobiecą na 38. Gdynia Film Festival, Złotego Szczeniaka za drugoplanową kreację aktorską kobiecą na Festiwalu Aktorstwa Filmowego im. Tadeusza Szymkowa we Wrocławiu i nominację do Polskiej Nagrody Filmowej w kategorii najlepsza drugoplanowa rola kobieca. W 2014 otrzymała Nagrodę „Złotą Maskę” za żeńską rolę w spektaklu Bracia i siostry w reżyserii Mai Kleczewskiej wystawianym przez Teatr im. Jana Kochanowskiego w Opolu. Występowała m.in. w Teatrze Polskim w Bydgoszczy (2008–2012) i Teatrze Dramatycznym w Opolu (2012–2013), a od roku 2013 jest aktorką Starego Teatru w Krakowie. W 2014 roku wystąpiła w teledysku Dawida Podsiadły do piosenki „No”, a w marcu 2016 roku zagrała w teledysku do utworu „Co jest ze mną nie tak” Pezeta i Czarnego HIFI.
Życie prywatne
Jest związana z Dawidem Ogrodnikiem, ma z nim córkę Jaśminę (ur. 2018).
|
[
{
"question_id": "11558409",
"question_type": "Confirmation_com",
"question": "Czy Marta Nieradkiewicz pracowała w Starym Teatrze w Krakowie, gdy otrzymała nagrodę Złotej Maski?",
"answer": "Tak.",
"span": [
0,
19
],
"reasoning_pattern": "Events Chronogoly"
}
] |
[
{
"question_id": "11558410",
"question_type": "Factoid_cont",
"question": "Kiedy Marta Nieradkiewicz otrzymała Nagrodę Złotej Maski?",
"answer": "Marta Nieradkiewicz otrzymała Nagrodę Złotej Maski w 2014 roku.",
"span": [
889,
895
]
},
{
"question_id": "11558414",
"question_type": "Factoid_cont",
"question": "Od którego roku Marta Nieradkiewicz pracuje w Starym Teatrze w Krakowie?",
"answer": "Marta Nieradkiewicz pracuje w Starym Teatrze w Krakowie od 2013 roku.",
"span": [
1156,
1160
]
}
] |
00807145
|
Tuatha Dé Danann
Tuatha Dé Danann (wymowa nowoirlandzka: [t̪ˠuːəhə dʲeː d̪ˠan̪ˠən̪ˠ], wymowa staroirlandzka: [t̪uːaθa d̪ʲeː d̪an̪an̪]; „plemię, lud bogini Danu”) – według tradycji Lebor Gabála Érenn (Księga Inwazji) piąta grupa ludności zamieszkująca Irlandię. Są uważani za reprezentantów bogów goidelo-iryjskich; chrześcijańscy redaktorzy księgi zredukowali ich do stopnia historycznych królów i bohaterów.
Pochodzenie i historia
Poemat w Księdze z Leinster wymienia wielu z Tuatha Dé, ale kończy się słowami „Mimo że (autor) wylicza ich, nie oddaje im czci”. Goibniu, Creidhne i Luchta przypisani są do Tri Dée Dána („trzej bogowie kunsztu”), a imię Dagdy jest w średniowiecznych tekstach interpretowane, jako „dobry bóg”. Nawet po tym jak zostali usunięci z listy władców Irlandii, postaci takie jak Lug, Mórrigan, Aengus i Manannan pojawiają się w historiach umiejscowionych stulecia później, zdradzając wszelkie znamiona nieśmiertelności. Posiadają liczne paralele w całym świecie Celtów. Nuada jest spokrewniony z brytyjskim bogiem Nondesem; Lug jest odbiciem pan-celtyckiego bóstwa Lugusa; Tuireann jest związany z galijskim Taranisem; Ogma z Ogmiosem; Badb z Catuboduą.
Tuatha Dé Danann pochodzili od Nameda, przywódcy poprzedniej fali ludności zamieszkującej Irlandię. Przybyli z czterech północnych miast: Falias, Gorias, Murias i Finias, gdzie zdobyli swe zdolności nadprzyrodzone i atrybuty. Przybyli do Irlandii około 1 maja (data święta Beltaine), na burzowych chmurach, jednak późniejsze przekazy racjonalizują to, mówiąc, że spalili swe statki, zapobiegając odwrotowi a „chmury” były dymem z płonących okrętów. Inne źródła podają, że przybyli z zachodu na chmurach.
Pod przywództwem swego króla Nuady, wzięli udział w pierwszej bitwie pod Magh Tuiredh, na zachodnim wybrzeżu, z której wyszli zwycięsko, rozgramiając i wypierając niezdarnych i słabo uzbrojonych Fir Bolgów, którzy w tym czasie zamieszkiwali Irlandię. Podczas bitwy Nuada stracił ramię. Odkąd nie był już doskonały, nie mógł już dłużej być królem i został zastąpiony przez pół-Fomorianina, Bresa, który w swych rządach wprowadził tyranię. Medyk Dian Cecht odtworzył ramię Nuady przy użyciu płynnego srebra, co pozwoliło królowi na ponowne przejęcie władzy nad plemieniem. Wkrótce Tuatha Dé zmierzyli się z Fomorianami w drugiej bitwie pod Magh Tuiredh. Nuada został zabity przez zatrute oko króla Fomorian Balora, lecz Balor zginął z rąk Luga, który przejął rządy jako król.
Trzecia bitwa została stoczona przeciwko kolejnym falom najeźdźców, Milezjan z Hiszpanii potomków Mila Espáine (który, jak uważa się, reprezentuje Celtów goidelickich). Milezjanie napotkali na swej drodze trzy boginie z Tuatha Dé, Ériu, Banbę, i Fodlę, które poprosili o pozwolenie na osiedlenie się na wyspie. Boginie zażądały w zamian, aby od ich imion nazwać ową wyspę; od słowa Ériu wywodzi się współczesna nazwa Éire, a Banba i Fodla są wciąż w użyciu jako poetyczne określenia Irlandii.
Jednak nie zgodzili się na to mężowie bogiń Mac Cuill, Mac Cecht, Mac Gréine, którzy w tym czasie byli królami Tuatha Dé. Poprosili więc o trzydniowy rozejm, podczas którego Milezjanie mieli wrócić na statki i odpłynąć na odległość „dziewięciu fal” od brzegu, aby rozegrać bitwę sprawiedliwie. Milezjanie przystali na to, ale Tuatha Dé użyli swych mocy i stworzyli magiczny sztorm, który miał zepchnąć najeźdźców z dala od wyspy. Milezjański poeta Amergin chwycił morze swymi wersami, aby jego lud mógł wylądować i pokonać Tuatha Dé pod Tailtiu. Ci jednak poprowadzeni przez Dagdę, zdołali ukryć się pod ziemią wzgórz Sídhe.
Walczyli jeszcze przeciwko wiedźmie Carman i jej trzem synom. Mówi się, że sprowadzili do Irlandii rydwany i druidów.
|
[
{
"question_id": "11558313",
"question_type": "Confirmation_com",
"question": "Czy Nuada brał udział w bitwie z Milezjanami?",
"answer": "Nie.",
"span": [
0,
16
],
"reasoning_pattern": "Events Chronogoly"
}
] |
[
{
"question_id": "11558382",
"question_type": "Confirmation_cont",
"question": "Czy Nuada został zabity podczas drugiej bitwy Tuatha Dé Danann z Fomorianami?",
"answer": "Tak.",
"span": [
2340,
2400
]
},
{
"question_id": "11558383",
"question_type": "Confirmation_cont",
"question": "Czy trzecią bitwę Tuatha Dé Danann stoczyli z Milezjanami?",
"answer": "Tak.",
"span": [
2463,
2631
]
}
] |
00807154
|
Roger Cicero
Roger Cicero (ur. 6 lipca 1970 w Berlinie, zm. 24 marca 2016 w Hamburgu) – niemiecki piosenkarz jazzowy, reprezentant Niemiec w 52. Konkursie Piosenki Eurowizji w 2007 roku.
Kariera muzyczna
Cicero był synem pianisty Eugena Cicero. Jako piosenkarz zadebiutował w wieku 11 lat występem z niemiecką piosenkarką Heleną Vitą. Jako szesnastolatek został członkiem RIAS-Tanzorchester pod dyrekcją Horsta Jankowskiego. W wieku osiemnastu lat wstąpił do Hohner Conservatory w Trossingen, gdzie otrzymał wykształcenie w klasie fortepianu, gitary i śpiewu.
W latach 1989–1993 występował z Eugen Cicero Trio, zaś od 1991 do 1996 roku studiował śpiew w klasie jazzu w Hogeschool voor de Kunsten (Akademii Sztuk Pięknych) w Hilversum. Od tego czasu występował w takich zespołach jak Jazzkantine i Soulounge, z którymi brał udział w Montreux Jazz Festival.
W 2003 roku założył swój własny zespół Roger Cicero Quartet. W 2006 nagrał album zatytułowany Good Morning Midnight wraz z jazzową pianistką Julią Hülsmann, zaś pod koniec maja tego samego roku ukazała się jego debiutancka solowa płyta długogrająca zatytułowana Männersachen.
W 2007 roku Cicero wydał swój drugi album studyjny zatytułowany Beziehungsweise. W tym samym roku piosenkarz zgłosił się do udziału w krajowych eliminacjach eurowizyjnych z utworem „Frauen regier’n die Welt”. W marcu wystąpił w finale selekcji i zajął pierwsze miejsce po zdobyciu największego poparcia telewidzów, dzięki czemu został wybrany na reprezentanta Niemiec w 52. Konkursie Piosenki Eurowizji organizowanym w Helsinkach. 12 maja wystąpił w finale widowiska i zajął ostatecznie 19. miejsce z 49 punktami na koncie.
3 kwietnia 2009 roku premierę miała jego trzecia solowa płyta studyjna zatytułowana Artgerecht. W tym samym roku Cicero zadebiutował jako aktor w filmie Hilde wyreżyserowanym przez Kaia Wessela, w którym wcielił się w rolę Ricciego Bluma, a także użyczył swojego głosu Księciu Naveenowi w niemieckiej wersji językowej filmu animowanego Księżniczka i żaba. W sierpniu wystąpił jako jeden z artystów podczas koncertu zagranego we Frankfurcie nad Menem w hołdzie Dalajlamie Tenzinowi Gjaco.
12 lutego 2010 roku wraz ze swoim zespołem zagrał koncert w ramach festiwalu jazzowego Montreux Jazz Festival organizowanego w Szwajcarii. Zapis dźwiękowy z koncertu został wydany na nowej płycie koncertowej Cicero zatytułowanej Roger Cicero – Live at Montreux 2010. W październiku premierę miała jego debiutancka książka zatytułowana Weggefährten: Meine Songs fürs Leben, w której piosenkarz opowiedział o utworach muzycznych mających największy wpływ na jego życie i twórczość, a także o swoich początkach muzycznych i studiach w Holandii. Niedługo po wydaniu książki artysta wyruszył w trasę koncertową wraz z pianistą Lutzem Krajenskim.
W 2011 roku Cicero wydał swój czwarty album studyjny zatytułowany In diesem Moment. Jeden z utworów z płyty, „Für nichts auf dieser Welt”, został wybrany przez niemieckie stowarzyszenie piłkarskie na oficjalny hymn fanów reprezentacji Niemiec podczas Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej „Euro 2012”. W kwietniu 2012 roku Cicero wystąpił razem z amerykańskim aktorem i piosenkarzem Robertem Davim w programie Durch die Nacht mit... emitowanym na francusko-niemieckim kanale telewizyjnym Arte.
W 2014 roku premierę miała jego piąta płyta studyjna zatytułowana Was immer auch kommt. W tym samym roku wziął udział w programie Sing meinen Song – Das Tauschkonzert 2014 emitowanym przez telewizję VOX, w którym wystąpił u boku takich wykonawców, jak Xavier Naidoo, Sarah Connor, Sascha Schmitz, Andreas Gabalier, Sandra Nasić i Gregor Meyle. Zapis dźwiękowy występu ukazał się na specjalnej płycie studyjnej o tym samym tytule. Pod koniec roku wziął udział z tymi samymi artystami w nagraniu świątecznego odcinka programu, a zapis koncertu ukazał się na płycie studyjnej zatytułowanej Sing meinen Song (Das Weihnachtskonzert).
Życie prywatne
Roger Cicero spotykał się z Kathrin Claasen, z którą 1 maja 2008 roku doczekał się syna, Louisa. W sierpniu 2013 roku para rozstała się.
24 marca 2016 zmarł w wieku 45 lat w wyniku udaru mózgu.
|
[
{
"question_id": "11558406",
"question_type": "Factoid_com",
"question": "Komu w 2009 roku użyczył głosu reprezentant Niemiec w 52. Konkursie Piosenki Eurowizji z 2007 roku?",
"answer": "Reprezentant Niemiec w 52. Konkursie Piosenki Eurowizji z 2007 w roku 2009 użyczył głosu Księciu Naveenowi.",
"span": [
1,
13
],
"reasoning_pattern": "Substitution"
}
] |
[
{
"question_id": "11558407",
"question_type": "Confirmation_sim",
"question": "Czy Roger Cicero był reprezentantem Niemiec w 52. Konkursie Piosenki Eurowizji w 2007 roku?",
"answer": "Tak.",
"span": [
15,
189
]
},
{
"question_id": "11558408",
"question_type": "Factoid_cont",
"question": "Komu w 2009 roku użyczył głosu Roger Cicero?",
"answer": "Roger Cicero w 2009 roku użyczył swojego głosu Księciu Naveenowi.",
"span": [
1932,
1949
]
}
] |
00806040
|
Faza REM
REM (z ang. rapid eye movement, dosł. „szybki ruch okiem”) lub sen paradoksalny – faza snu, w której występują szybkie ruchy gałek ocznych. Na tym etapie snu występuje wysoka aktywność mózgu, oddech jest nieregularny, wzrasta częstość skurczów serca, pojawiają się marzenia senne.
Faza REM występuje okresowo, zajmując około 25% czasu snu u młodych osób. Po tej fazie pojawia się faza NREM. Epizody snu REM normalnie powtarzają się co 90 minut i trwają od 5 do 30 minut.
Sen REM daje mniej wypoczynku niż sen wolnofalowy i jest zwykle związany z pojawieniem się marzeń sennych. Chociaż jego funkcja nie jest znana, wydaje się, że jest ważny dla zdrowia. Deprywacja snu REM u szczurów może doprowadzić do śmierci w ciągu kilku tygodni.
Chorobą związaną z napadowym pojawianiem się snu REM podczas czuwania (w dzień) jest narkolepsja.
Znaczenie snu REM
Badania nad pozbawieniem snu REM człowieka po raz pierwszy przeprowadził w 1966 roku William Dement. W tych czasach powszechne było mniemanie, że tylko w tym śnie pojawiają się marzenia senne. Wówczas Dement przypuszczał, że deprywacja snu REM u człowieka powoduje drażliwość i trudności w skupieniu uwagi. Później jednak, po dalszych badaniach wycofał się z tych twierdzeń.
Mimo tego większość badań wykazuje istotne znaczenie ilości snu REM dla jakości samopoczucia psychicznego i funkcjonowania umysłowego oraz dla zapamiętywania, nauki. Jednak właściwie nie ma obecnie przekonujących dowodów, które mogłyby jednoznacznie potwierdzić bądź obalić znaczenie snu REM dla powstawania śladów pamięciowych u człowieka i ogólnie poprzeć lub obalić którąś z licznych teorii tłumaczących znaczenie snu REM. Mimo to wciąż pleni się przekonanie o rzekomych zgubnych następstwach braku snu REM u człowieka.
Zgodnie z tzw. „teorią wartownika” (ang. sentinel hypothesis), której autorem jest Amerykanin Fred Snyder, sen REM, w którym aktywność bioelektryczna mózgu przypomina czuwanie i w którym istnieje skłonność do łatwego wybudzenia się umożliwia podczas nocy okresową kontrolę otoczenia, co w niepewnym środowisku ułatwia przeżycie.
|
[
{
"question_id": "11524090",
"question_type": "Confirmation_com",
"question": "Czy faza snu przypominająca czuwanie daje mniej wypoczynku niż sen wolnofalowy?",
"answer": " Tak.",
"span": [
0,
8
],
"reasoning_pattern": "Information Overlap"
}
] |
[
{
"question_id": "11529958",
"question_type": "Factoid_sim",
"question": "Która faza snu daje mniej wypoczynku niż sen wolnofalowy? ",
"answer": "Mniej wypoczynku niż sen wolnofalowy daje sen REM.",
"span": [
483,
490
]
},
{
"question_id": "11540300",
"question_type": "Factoid_sim",
"question": "Jaka jest aktywność mózgu w trakcie snu REM?",
"answer": "Aktywność mózgu w trakcie fazy snu REM przypomina czuwanie.",
"span": [
1921,
1940
]
}
] |
00807138
|
Kabaret Potem
Kabaret Potem – działający w latach 80. i 90. XX w. kabaret, założony przez studentów Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Zielonej Górze. Istniał od 25 listopada 1984 do 28 czerwca 1999, z roczną przerwą w 1988. Był pierwszym kabaretem zaliczanym do Zielonogórskiego Zagłębia Kabaretowego.
Historia kabaretu
Początki kabaretu Potem to występy na studenckich imprezach okolicznościowych. Nazwa powstała przez skojarzenie z nazwą klubu studenckiego „Zatem”. Próby kabaretu odbywały się w klubach Zatem i Gęba.
Pierwotny skład (od 25 listopada 1984) tworzyli dwaj studenci pedagogiki kulturalno-oświatowej Wyższej Szkoły Pedagogicznej: Krzysztof Langer (do 1985) i Dariusz Kamys. Początkowo występowali też, między innymi: Janusz Klimenko (1985–1990), Ewa Sopielewska (do 1987), Andrzej Kłos (do 1985) i Mirosław Kowalik. Pierwszym pianistą zespołu był Paweł Jarosz (do 1985). W kwietniu 1985 Władysław Sikora (wówczas pracujący jako monter telefonów) zajął miejsce Krzysztofa Langera w roli lidera kabaretu.
Po trzech latach działalności kabaret Potem rozpadł się. Bezpośrednią przyczyną rozpadu było powołanie do zasadniczej służby wojskowej Dariusza Kamysa i Janusza Klimenko, ale pośrednio także spadek formy artystycznej kabaretu w kolejnych programach. Potem reaktywował się w 1989, a w nowym składzie znaleźli się byli członkowie kabaretu Drugi Garnitur: Joanna Chuda (obecnie Kołaczkowska) i Adam Nowak (do 1990, późniejszy lider zespołu Raz, Dwa, Trzy). Od około 1990 tworzyli go: Joanna Kołaczkowska, Mirosław Gancarz (od 1986), Leszek Jenek, Dariusz Kamys, Adam Pernal (pianista) i Władysław Sikora (kierownictwo).
Potem stanowił podstawę kabaretowej Formacji Zaś (1988–1990). Niektórzy członkowie Potem, na czele z liderem całego środowiska, Władysławem Sikorą, w ramach Formacji opiekowali się nowymi kabaretami Zielonogórskiego Zagłębia Kabaretowego.
Pożegnalny występ kabaretu miał miejsce 28 czerwca 1999 w kinie „Newa” w Zielonej Górze, ostatni występ odbył się 30 czerwca 1999 w Teatrze Ziemi Rybnickiej w Rybniku.
Po zamknięciu
Działalność kabaretową do dziś prowadzą Joanna Kołaczkowska i Dariusz Kamys, którzy występują w kabarecie Hrabi (dla którego teksty pisuje również Władysław Sikora). Leszek Jenek występuje w kabarecie Ciach. Władysław Sikora wraz z Zenonem Laskowikiem prowadził scenę kabaretową O.B.O.R.A. w Poznaniu, a od listopada 2007 współtworzył kabaret Adin założony razem z Adamem Pernalem (zmarłym w czerwcu 2013), potem również m.in. kabaret Adi i kabaret Perły z Odry. Wszyscy członkowie w mniejszym bądź większym stopniu udzielali się w tworzeniu amatorskich filmów wytwórni A’Yoy. W sierpniu 2019 odbył się pierwszy światowy zlot fanów kabaretu Potem.
Twórczość
Teksty dla Potemów pisał głównie Władysław Sikora, a także Joanna Kołaczkowska i Dariusz Kamys, kabaret korzystał też z tekstów opracowanych w ramach Klubu Literatów Zeppelin. Autorami muzyki byli Władysław Sikora oraz Adam Pernal. Sikora był także scenarzystą i reżyserem programów.
Sztandarowa piosenka kabaretu Potem, Zrób kabaret, jest dziełem grupy „Nieznani Sprawcy” z Lublina.
|
[
{
"question_id": "11558292",
"question_type": "Confirmation_com",
"question": "Czy od początku istnienia Kabaretu Potem liderem była ta sama osoba?",
"answer": "Nie.",
"span": [
0,
13
],
"reasoning_pattern": "Events Chronogoly"
}
] |
[
{
"question_id": "11558330",
"question_type": "Factoid_sim",
"question": "W którym roku powstał Kabaret Potem?",
"answer": "Kabaret Potem powstał w 1984 roku.",
"span": [
172,
176
]
},
{
"question_id": "11558331",
"question_type": "Factoid_sim",
"question": "W którym roku Władysław Sikora został liderem Kabaretu Potem?",
"answer": "Władysław Sikora został liderem Kabaretu Potem w 1985 roku.",
"span": [
667,
671
]
},
{
"question_id": "11558332",
"question_type": "Factoid_sim",
"question": "Kto był liderem Kabaretu Potem przed Władysławem Sikorą?",
"answer": "Przed Władysławem Sikorą liderem Kabaretu Potem był Krzysztof Langer.",
"span": [
976,
994
]
}
] |
00807139
|
Harrry Houdini
Harry Houdini (ur. 24 marca 1874 w Budapeszcie, zm. 31 października 1926 w Detroit) – jeden z najsłynniejszych iluzjonistów, specjalistów od ucieczek i pokazów akrobacji wszech czasów. Był także znanym demaskatorem mediów spirytystycznych.
Młodość
Houdini urodził się jako Erik Weisz, 24 marca 1874 w Budapeszcie, na Węgrzech, ale od przybycia do USA znany był jako Ehrich Weiss. Począwszy od 1900 roku zaczął podawać w wywiadach jako miejsce urodzenia Appleton w stanie Wisconsin i datę 6 kwietnia 1874, lecz po jego śmierci badacze odnaleźli jego węgierski akt urodzenia. Houdini był Żydem, jego ojcem był rabin Rabbi Mayer Samuel Weisz (1829-1892), a matką Cecilia Steiner (1841–1913). W 1878 roku jego rodzina wyemigrowała do USA, gdzie wymawiano jego nazwisko jako Ehrich Weiss, lecz przyjaciele nazywali go „Erie” lub „Harry”. Zadebiutował publicznie w wieku 9 lat pokazem występów na trapezie, każąc się nazywać „Ehrich, książę powietrza”. Oficjalnie zmienił nazwisko na Harry Houdini w roku 1913.
Początkowo żył wraz z rodziną w Appleton w stanie Wisconsin, gdzie jego ojciec był rabinem w Zion Reform Jewish Congregation. 6 czerwca 1882, Rabbi Weisz uzyskał obywatelstwo USA, po czym rodzina opuściła Appleton, przenosząc się do Nowego Jorku wraz z Ehrichem. Zamieszkali przy ulicy 79. Wschodniej w drewnianym domu. Rabbi Weisz dołączył do rodziny później, gdy znalazł dla niej lepszy i trwalszy dom. Jako dziecko Ehrich podejmował się różnych prac, jedną z nich była praktyka u ślusarza. To wyjaśniałoby, w jaki sposób nauczył się otwierać zamki bez używania klucza.
Kariera
W 1891 roku Weiss rozpoczął karierę jako profesjonalny iluzjonista i zaczął używać nazwiska Harry Houdini z powodu podobieństwa nazwiska do znanego francuskiego iluzjonisty Jeana Eugène’a Robert-Houdina, co doradził mu przyjaciel twierdząc, że w języku francuskim dodanie „i” do nazwiska Houdin da w efekcie znaczenie „będący jak Houdin”. Na początku kariera iluzjonisty nie przyniosła mu wielkiego sukcesu, dopóki nie spotkał na swej drodze artystki Wilhelminy Beatrice (Bess) Rahner w roku 1893, którą poślubił po trzech tygodniach znajomości. Przez całą jego dalszą karierę Bess pracowała jako jego sceniczna asystentka.
Houdini początkowo koncentrował się na tradycyjnych sztuczkach z kartami. W końcu „zaszufladkował” siebie jako „Króla kart” i „Króla uwalniania się z zakuć”. Jedna z jego najsłynniejszych sztuczek (poza ucieczkami) była przedstawiona na londyńskim hipodromie: spowodował zniknięcie ogromnego słonia (wraz z treserem) ze sceny, pod którą znajdował się basen.
Szybko zaczął eksperymentować ze sztukami ucieczek. „Wielki przełom” dla Houdiniego nastąpił w roku 1899, gdy spotkał showmana Martina Becka. Będąc pod wrażeniem umiejętności Houdiniego uwalniania się z więzów, Beck nakłonił go do doskonalenia się w sztuce ucieczek i zaangażował go w objazdowym wodewilu Orpheum. W ciągu kilku miesięcy Orpheum stał się jednym z najbardziej znanych wodewili w kraju. W 1900 roku Houdini udał się do Europy ze swymi występami. Po powrocie w 1904 jego występy zostały okrzyknięte sensacją.
Od 1904 i latach 1910–1920 Houdini występował z wielkimi sukcesami w Stanach Zjednoczonych. Uwalniał się z kajdan, łańcuchów, więzów i kaftanów bezpieczeństwa, nawet gdy był zawieszony na linie i znajdował się pod wodą. W 1913 roku przedstawił być może swą najbardziej znaną sztuczkę, „wodną komorę chińskich tortur”, w której umieszczony był w pozycji „do góry nogami” w zamkniętej skrzyni ze stali i szkła do pełna zalanej wodą. Powstrzymywał w niej oddech przez 3 minuty.
Niektóre swoje sztuczki wyjaśniał w książkach, publikowanych jeszcze w czasie trwania jego kariery. W „Handcuff Secrets” (1909) wyjaśniał, jak wiele zamków i kajdanek można otworzyć stosując odpowiednio dobraną siłę, nawet posługując się sznurówką. W innych przypadkach, ukrywał w gardle wytrychy lub klucze, a następnie zwracał je, będąc np. pod wodą. Potrafił uwolnić się z bańki na mleko dokładnie zamkniętej z zewnątrz, gdyż w tym jej typie było możliwe odkręcenie wieczka od środka. Gdy wisiał na linie odziany w kaftan bezpieczeństwa, podczas jego zakładania nabierał maksymalną ilość powietrza i napinał na ile zdołał wszystkie mięśnie, co powodowało, iż po wypuszczeniu powietrza i rozluźnieniu mięśni kaftan był założony na tyle luźno, by można się było wyswobodzić. Pierwotnie ucieczki z kaftanu bezpieczeństwa przedstawiał ukrywając się za kurtyną, zza której wyłaniał się już uwolniony. Brat Houdiniego, również iluzjonista – specjalista od ucieczek używający pseudonimu Theodore Hardeen, pewnego razu wyzwał go do zaprezentowania tej sztuczki bez kurtyny, przekonując go, że uczyni to jeszcze większe wrażenie na widzach, gdy będą mogli obserwować, w jaki sposób się uwalnia. Nieraz obydwaj prezentowali uwalnianie się z kaftanów bezpieczeństwa, zwisając głową w dół na linach. Uważa się, że część sztuczek z uwalnianiem się z kaftanów bezpieczeństwa niesłusznie przypisuje się Harry’emu Houdini, podczas gdy rzeczywistym ich wykonawcą był jego brat, Hardeen.
W 1919 roku Houdini został szefem Martinka & Co., najstarszej firmy w branży iluzjonistycznej w USA. Firma ta działa do dnia dzisiejszego.
W 1910 roku na tournée w Australii Houdini zabrał ze sobą samolot dwupłatowy, którym wykonał pierwszy kontrolowany lot w historii Australii, nad Diggers Rest w australijskim stanie Wiktoria.
Demaskator spirytystów
W latach 20. XX w., po śmierci matki, którą bardzo kochał, Houdini poświęcił swoją energię na demaskowanie samozwańczych parapsychologów i mediów. Do podobnych działań zainspirował też innych iluzjonistów: Jamesa Randi i P.C. Sorcara, a nawet Penn i Teller. Praktyka Houdiniego w sztuce iluzji pozwalała mu ujawniać oszustwa, którym dawali się zwieść nawet uznani naukowcy. Został członkiem komitetu przy Scientific American, oferującego dużą nagrodę pieniężną każdemu, kto zademonstruje swe paranormalne zdolności. Dzięki wiedzy Houdiniego i pozostałych iluzjonistów – członków komitetu (w sumie komitet liczył pięciu członków), nagroda ta nigdy nie została wypłacona. Korzystając z rosnącej sławy „pogromcy duchów”, Houdini zaczął ujawniać oszustwa w owych seansach, w towarzystwie reportera i oficera policji. Prawdopodobnie najsłynniejszym medium tak zdemaskowanym była Mina Crandon, znana też jako medium Margery z Bostonu. Houdini spisał swoje doświadczenia z demaskowaniem spirytystów w książce A Magician Among the Spirits.
Ta aktywność kosztowała Houdiniego utratę przyjaźni sir Arthura Conana Doyle’a, twórcy postaci Sherlocka Holmesa. Doyle, gorący wyznawca spirytyzmu pod koniec swego życia, nie dawał wiary oświadczeniom Houdiniego na ten temat. Doyle sądził, że sam Houdini jest potężnym medium spirytystycznym, uważając wiele jego sztuczek za przejawy działania sił paranormalnych, a jego demaskatorska działalność jest po prostu pozbywaniem się konkurencji (zobacz: Na skraju nieznanego Doyle’a, opublikowana po śmierci Houdiniego, w 1931 roku). Sprawa ta uczyniła z tych dwóch niegdysiejszych przyjaciół publicznych wrogów.
W swym testamencie Houdini zapisał ogromną bibliotekę Amerykańskiemu Towarzystwu Badań Psychiki pod warunkiem, że jej szef działu badań i wydawca czasopisma ASPR, J. Malcolm Bird, złoży dymisję. Po odmowie Wenta księgozbiór przekazano Bibliotece Kongresu Stanów Zjednoczonych.
Sława Harry’ego Houdiniego jako demaskatora spirytystów dorównywała tej, którą zdobył jako iluzjonista.
Śmierć
Ostatni występ Houdiniego miał miejsce w teatrze Garrick Theatre w Detroit w stanie Michigan dnia 24 października 1926. Następnego dnia został hospitalizowany w Detroit's Grace Hospital. Houdini zmarł na zapalenie otrzewnej w następstwie przechodzonego zapalenia wyrostka robaczkowego, 31 października 1926 roku, w wieku 52 lat.
Szeroko znana legenda miejska głosi, iż chorobę spowodował student Uniwersytetu McGill J. Gordon Whitehead, 22 października 1926 w Montrealu zadając mu wielokrotne ciosy w podbrzusze. Naocznymi świadkami tego zdarzenia mieli być studenci owego uniwersytetu, Jacques Price i Sam Smilovitz (w innej wersji: Jack Price i Sam Smiley). Ich relacje są w zasadzie zgodne. Ta poniżej jest relacją Price’a.
Według Price’a, Houdini leżał na swej kanapie po występie, pozując pewnemu studentowi sztuki. Wówczas wszedł Whitehead i spytał, czy to prawda, że Houdini może przyjąć dowolnie silny cios w brzuch. Houdini potwierdził. Zanim Price zdążył zaprotestować, Houdini został powalony i Whiteahead przystąpił do zadawania mu ciosów w brzuch, dopóki ten nie zaczął okazywać oznak bólu. Price opowiada, że Houdini po prostu nie miał czasu właściwie się przygotować do przyjęcia ciosów, nie był też w odpowiedniej pozycji, by móc to zrobić.
Na podstawie relacji Price’a i Smileya firma ubezpieczeniowa orzekła, że do śmierci doszło w wyniku incydentu w garderobie i wypłaciła podwójną sumę ubezpieczenia. Wersję tę podważa jednak współczesna medycyna, zaprzeczając, by pobicie mogło być przyczyną choroby takiej, jak ta Houdiniego.
Pogrzeb Houdiniego odbył się 4 listopada w Nowym Jorku, w kondukcie przeszły tysiące żałobników. Houdini został odprowadzony na cmentarz Machpelach w Queens, a na jego pomniku wyryto herb Amerykańskiego Towarzystwa Iluzjonistów. Jego członkowie do dziś odbywają rytuał „łamania czarodziejskiej różdżki” przy grobie Houdiniego w każdą rocznicę jego śmierci.
Autor
Houdini wydał kilka książek podczas swej kariery, współautorem niektórych był jego przyjaciel Walter Brown Gibson, twórca „The Shadow”:
- The Right Way to do Wrong (1906)
- Handcuff Secrets (1907)
- The Unmasking of Robert Houdin (1908)
- Magical Rope Ties and Escapes (1920)
- Miracle Mongers and their Methods (1920)
- Houdini’s Paper Magic (1921)
- A Magician Among the Spirits (1924)
Dziedzictwo
- Houdini został już po śmierci ugodzony przez swych wrogów, spirytystów, którzy przekonali wdowę po nim, Bess Houdini, do utrzymywania kontaktu z duchem męża za ich pośrednictwem. W każde Halloween przez następne 10 lat, uczestniczyła ona w seansach. W roku 1936, po ostatnim, nieudanym seansie na dachu hotelu Knickerbocker przestała zapalać świece przed zdjęciem męża. Później, w 1943, powiedziała: „10 lat to wystarczająco długi okres oczekiwania na mężczyznę”.
- Poczta USA wydała znaczek z repliką plakatu z występów Houdiniego 3 lutego 2002.
- W 1918 roku Houdini podpisał kontrakt z producentem filmowym B.A. Rolfe na występy w jego 15-częściowym serialu The Master Mystery (oddanym do dystrybucji w styczniu 1919). Jak często się wówczas zdarzało, równolegle z serialem opublikowano też powieść. Jednakże problemy finansowe spowodowały, że firma B.A. Rolfe Productions wycofała się z interesu, a Houdini został przez Famous Players-Lasky Corporation ogłoszony twórcą dwóch filmów, The Grim Game (1919) oraz Terror Island (1920). Wówczas założył on własną wytwórnię filmową pod nazwą „Houdini Picture Corporation”, w której wyprodukował dwa filmy: The Man From Beyond (1921) i Haldane of the Secret Service (1923), do których napisał też scenariusz oraz sam w nich wystąpił. Mimo sukcesów, wycofał się z branży filmowej w 1923 roku. Jego wielki dzień nadszedł w latach późniejszych, gdy umieszczono gwiazdę z jego nazwiskiem w Alei Gwiazd przy 7001 Hollywood Blvd.
- W większości fikcyjną biografią Houdiniego jest film z 1953 roku, z Tony Curtisem. Na przykład pokazuje jego śmierć w „chińskiej celi wodnych tortur”, zamiast mniej spektakularnego zapalenia otrzewnej.
- Houdini był jedną z postaci w filmie Paula Michaela Grasera Starsky i Hutch oraz w telewizyjnym obrazie z 1976 roku pod tytułem „The Great Houdinis”, również w dużym stopniu opartym na fikcji. Film koncentruje się na relacji Houdiniego z żoną i matką, gdzie jest ukazany jako kłótliwy (podczas gdy ich rzeczywiste relacje były serdeczne) oraz zafascynowany życiem pozagrobowym. W filmie wystąpili m.in. Sally Struthers, Bill Bixby, i Ruth Gordon.
- Zdobywca nagrody Tony, musical „Ragtime”, na podstawie powieści E.L. Doctorowa również przedstawia postać Houdiniego, jako jedną z nielicznych postaci historycznych w tym dziele.
- Houdini pojawia się również (obok Arthura Conana Doyle, Howarda Phillipsa Lovecrafta oraz Charlesa Forta) jako główny bohater komiksu „Nekronauci” Gordona Rennie wydanego w 2003 roku.
- W serialu Detektyw Murdoch (2009) młody Houdini zostaje oskarżony o napad na bank i morderstwo (odcinek pt. Zrobił to Houdini). W postać Houdiniego wcielił się kanadyjski aktor Joe Dinicol.
- Harry Houdini jest głównym bohaterem opowiadania „Under the Pyramids” H. P. Lovecrafta. Autor napisał tekst na zlecenie właściciela “Weird Tales”. Houdini w 1924 roku prowadził w piśmie swoją kolumnę. Pisarze publikujący w magazynie tworzyli opowieści z nim w roli głównej, a na autora jednej z nich został wybrany Lovecraft.
|
[
{
"question_id": "11558432",
"question_type": "Factoid_com",
"question": "Jak nazywała się firma, której szefem został Erik Weisz?",
"answer": "Firma, której szefem został Erik Weisz, nazywała Martinka & Co.",
"span": [
0,
14
],
"reasoning_pattern": "Substitution"
}
] |
[
{
"question_id": "11558433",
"question_type": "Factoid_sim",
"question": "Jak brzmiało oryginalne imię i nazwisko Harry'ego Houdiniego?",
"answer": "Oryginalne imię i nazwisko Harry'ego Houdiniego brzmiało Erik Weisz.",
"span": [
291,
301
]
},
{
"question_id": "11558437",
"question_type": "Factoid_sim",
"question": "Jak nazywała się firma, której szefem został Harry Houdini?",
"answer": "Firma, której szefem został Harry Houdini, nazywała się Martinka & Co.",
"span": [
5097,
5111
]
},
{
"question_id": "11558434",
"question_type": "Factoid_sim",
"question": "Jaki był tytuł opowiadania H. P. Lovecrafta, którego Harry Houdini był głównym bohaterem?",
"answer": "Tytuł opowiadania H. P. Lovercrafta, któego bohaterem był Harry Houdini, to Under the Pyramids.",
"span": [
12517,
12537
]
}
] |
00807150
|
Zakład pracy chronionej
Zakład pracy chronionej (ZPCh, zakład chroniony) – przedsiębiorstwo o specjalnym statusie prawnym, które jest przystosowane do zatrudniania osób z wyższymi stopniami niepełnosprawności. Głównym celem przedsiębiorstwa, oprócz wypracowania zysku, jest również aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych, które miałyby problem z wykonywaniem swoich zadań w zwykłym zakładzie pracy. W 2015 roku istniało w Polsce 1269 zakładów pracy chronionej.
Zasady tworzenia i działania
Zasady tworzenia i działania zakładu pracy chronionej reguluje Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych z dnia 27 sierpnia 1997 roku.
Decyzje w sprawie nadania statusu zakładu pracy chronionej wydaje wojewoda. By otrzymać taki status przedsiębiorstwo musi:
- prowadzić działalność gospodarczą przez co najmniej 12 miesięcy;
- zatrudniać co najmniej 25 pracowników w przeliczeniu na etaty;
- przez co najmniej 6 miesięcy osiągać następujące wskaźniki zatrudnienia osób niepełnosprawnych: co najmniej 50%, w tym co najmniej 20% ogółu zatrudnionych, stanowią osoby ze znacznym lub umiarkowanym stopniem niepełnosprawności albo co najmniej 30% pracowników stanowią osoby niewidome, psychicznie chore lub upośledzone umysłowo, zaliczone do znacznego albo umiarkowanego stopnia niepełnosprawności;
- posiadać obiekty i pomieszczenia odpowiadające przepisom oraz zasadom bezpieczeństwa i higieny pracy, spełniające wymagania dostępności do nich i uwzględniające potrzeby niepełnosprawnych w zakresie przystosowania stanowisk pracy, pomieszczeń higieniczno-sanitarnych i ciągów komunikacyjnych;
- zapewnić doraźną i specjalistyczną opiekę medyczną, poradnictwo i usługi rehabilitacyjne.
Dodatkowo, przedsiębiorca jest zobowiązany do stworzenia Zakładowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych.
Uprawnienia i przywileje
Zakładom pracy chronionej przysługują między innymi:
- zwolnienia z podatku od nieruchomości, rolnego i leśnego;
- zwolnienia z podatku od czynności cywilnoprawnych;
- dofinansowanie do wynagrodzeń zatrudnionych osób niepełnosprawnych;
- dofinansowanie w wysokości do 50% oprocentowania zaciągniętych kredytów bankowych pod warunkiem wykorzystania tych kredytów na cele związane z rehabilitacją zawodową i społeczną osób niepełnosprawnych
- zwrot kosztów: budowy lub rozbudowy obiektów i pomieszczeń zakładu, transportowych, administracyjnych z zastrzeżeniem, że są to wyłącznie dodatkowe koszty pracodawcy wynikające z zatrudnienia osób niepełnosprawnych.
|
[
{
"question_id": "11558373",
"question_type": "Confirmation_com",
"question": "Czy przedsiębiorstwa zatrudniające osoby niepełnosprawne są zwolnione z niektórych podatków? ",
"answer": "Tak.",
"span": [
0,
23
],
"reasoning_pattern": "Information Overlap"
}
] |
[
{
"question_id": "11558374",
"question_type": "Factoid_sim",
"question": "Jaki zakład pracy zatrudniający osoby niepełnosprawne jest zwolniony z niektórych podatków?",
"answer": "Zakładem pracy zatrudniającym osoby niepełnosprawne zwolnionym z niektórych podatków jest zakład pracy chronionej.",
"span": [
0,
23
]
},
{
"question_id": "11558377",
"question_type": "Confirmation_sim",
"question": "Czy zakładom pracy chronionej przysługuje zwolnienie z podatku od czynności cywilnoprawnych?",
"answer": "Tak.",
"span": [
1868,
2034
]
}
] |
End of preview. Expand
in Data Studio
Complex Question Answering dataset
Part of publication: Towards Complex Question Answering on Long Documents in Polish Language
@InProceedings{10.1007/978-3-032-09318-9_18,
author="Wojtasik, Konrad
and Domaga{\l}a, Aleksandra
and Oleksy, Marcin
and Piasecki, Maciej",
title="Towards Complex Question Answering in Polish Language",
booktitle="Computational Collective Intelligence",
year="2026",
publisher="Springer Nature Switzerland",
address="Cham",
pages="256--268",
isbn="978-3-032-09318-9"
}
- Downloads last month
- 43